Nizami Bayramlı - Cabbar Çətinin poetik məhkəməsi: məsumluğun dağıdılmış mifologiyası
"Etdiyimiz günahlar"
Etdiyimiz günahlar
Ömrümüzə ləkədir.
Biri bizdən balaca,
Biri bizdən yekədir.
Ürəyin döyüntüsü
Ömrün əcəl zəngidir.
Ya ölənlər tələsdi,
Ya qalanlar ləng idi.
Ömrün yerdə qalanı
Bilmədiyin nağıldı.
Dünən gecə üstümə
Uşaqlığım dağıldı.
Atdığım oyuncaqlar
Ordu çəkdi üstümə.
Daş qoymuşdum — yekə daş
Qarışqalar üstünə.
Uşaqlar ev tikərdi,
Dağıdardım niyəsə.
İndi bir ev tapılmır
Baş götürüb gedəsən.
Göyərçinin, İlahi,
Dağıtdım yuvasını.
Bəlkə elə indi də
Axtarır balasını.
Anam məni gözündə
Günah-günah bilirdi.
Əl açırdı göylərə,
“Allah, Allah!” — deyirdi.
Uşaqlığım dağıldı
Dünən gecə üstümə.
Qarışqalar yuvası
Daş altında çökəndə,
Kaş üstümə düşəydi,
Tapılmazdı tikəmdə.
Bir göyərçin balasını
Ayırmazdım bahardan.
Ləngiyənin biri məni,
Ləngidim bu baharda.
Halallıq istəyərdim,
Ölsəm qarışqalardan.
Cabbar Çətinin “Etdiyimiz günahlar” şeiri oxucuya ilk baxışdan sadə bir uşaq xatirəsi kimi görünə bilər, amma əslində bu, poetik-etik tribunalın açılışıdır. Şair uşaqlığını ittiham kürsüsünə çıxarır və oxucu dərhal hiss edir: bu, adi şeir analizi deyil, müasir tənqidin dili ilə yazılmış bir mətn olacaq. Qarışqa yuvasına atılan daş, göyərçin balasının itməsi, uşaqların tikdiyi evin yıxılması — hər biri bir cinayətin protokol maddəsi kimi görünür. Burada təqsirləndirilən tək uşaq deyil, bütöv bir nəsil, hətta bəşərin özüdür.
Oxucu şeiri oxuyarkən sarsılır, çünki gözlədiyi nostalji deyil, acı bir məhkəmə prosesidir. Şair uşaqlığı günah məkanı kimi təqdim edir, biz isə adətən onu təmizlik və saflıqla bağlayırıq. Buradakı paradoks oxucunu dərhal heyrətləndirir: necə olur ki, uşaqlıq bu qədər günahkar ola bilər? Cabbar Çətin bu ziddiyyəti məharətlə qurur və oxucunun möhkəm duyğularını sarsıdır.
Müasir tənqid burada əsas vəzifəsini yerinə yetirir: müəllifin yaratdığı poetik manipulyasiyaları üzə çıxarmaq. “Halallıq istəyərdim, ölsəm qarışqalardan” misrası absurd görünür, amma bu absurd həm də faciəvi bir dərinlik daşıyır. İnsan özünü təbiətin ən kiçik canlısına borclu hiss edir, amma bu borc həqiqətən mümkün deyil. Oxucu gülərkən içində bir sancı hiss edir, və bu sancı şeirin gücünü ortaya qoyur.
Şeirdəki təkrarlar — “Uşaqlığım dağıldı, dünən gecə üstümə” — həm ritm yaradır, həm də günahın davamlı təqibini göstərir. Burada günah heç vaxt keçmir, əksinə, gecənin bir vaxtı üstümüzə çökür. Oxucu da həmin anda uşaqlığını daşıyır, həm də şairin günah yükünü.
Cabbar Çətin uşaqlığı idealizə etmir. Uşaqlıq burada günahın başlanğıc nöqtəsi, insan təbiətinin ilkin qaranlıq forması kimi göstərilir. Bu yanaşma oxucuda şok effekti yaradır, gözlənilməz bir poetik strategiyadır. Biz uşaqlığa məsumluqla baxmağa öyrəşmişik, amma şeir göstərir ki, günahın toxumu elə uşaqlıqda səpilir.
Şeir həm də oxucunu güc və zəiflik münasibəti üzərində düşünməyə vadar edir. İnsan doğulduğu andan gücünü sınaqdan keçirir, amma uşaqlıqda bu sınaq amansız olur: zəif canlılar — qarışqa, göyərçin, digər uşaqlar — ilk qurbanlardır. Burada müəllif yalnız özünü deyil, bütün insan nəsilini ittiham edir: biz hamımız bir zamanlar zəif üzərində gücümüzü sınamışıq.
Dil və üslub baxımından, şeir sadə görünür, amma sadəliyin arxasında bir fəlsəfi yük dayanır. Ən kiçik hərəkətlər — bir daş atmaq, bir yuva dağıtmaq — ömür boyu daşıyacağın vicdan yükünün başlanğıcıdır. Oxucu hər misrada öz keçmişini düşünür, günahını xatırlayır və şairin günahı ilə öz günahını birləşdirir.
Şeir oxucunu həm emosional, həm də intellektual olaraq sarsıdır. Biz uşaqlığımızı xatırlayanda gülümsəmək istəyirik, amma Çətin bizi orada ağlatmaq üçün dayanır. Burada nostalji yox, məhkəmə atmosferi var. Uşaqlıq artıq məsum bir xəyal deyil, günahın və vicdanın mərkəzidir.
Şeirin gücü həm də absurdun tragiklə birləşməsindədir. İnsan qarışqalardan halallıq istəyir, amma həmin canlılar artıq yoxdur. Bu, oxucuya həm ironik, həm də faciəvi təsir bağışlayır. Şair oxucunun gözləmədiyi bir poetik həqiqəti üzə çıxarır: günah heç vaxt kiçik olmur, hər zaman vicdanı sıxır.
Cabbar Çətin həm də uşaqlığın estetik mifini qırır. Ədəbiyyatda az hallarda uşaqlıq belə sərt ittihamla təqdim olunur. O, bizi düşündürür: əslində, günah nə zaman başlayır — uşaqlıqda, yoxsa böyüklükdə? Şeirin radikal yanaşması oxucunu çaşdırır və müəllifi də heyrətləndirir.
Şairin verdiyi obrazlar — qarışqa, göyərçin, oyuncaq evlər — yalnız detallar deyil, həm də poetik simvollardır. Bunlar zəifliyin, sülhün və yaradıcı əməlin metaforasıdır. Hər biri bir məsuliyyət dərsi verir: insanın gücünü necə istifadə etdiyi onun vicdanını müəyyən edir.
Müasir tənqid üçün bu şeir ortabab bir nümunədir: nostaljini dağıdaraq, vicdanı oyandırır. Şair oxucunun estetik gözləntisini pozur və onu sərt realizmə çəkir. Biz uşaqlığımızı təmizliklə xatırlamaq istəyirik, amma burada qarışqa yuvası dağılıb, göyərçin itib, oyuncaqlar qırılıb. Bu, həm də insanlığın metaforik məhvi kimi oxunur.
Hər bir oxucu şeiri öz uşaqlığında yenidən yaşayır. Hər kəsin içində bir günah tapılır. Şair oxucunu yalnız izləyici deyil, həm də günah ortağı edir. Bu isə şeiri yalnız bədii əsər yox, həm də etik sınaq mətni edir.
Nəticədə “Etdiyimiz günahlar” şeiri təkcə poetik mətn deyil, həm də bir vicdan məhkəməsidir. Şairin öz günahını etiraf etməsi oxucunun öz günahını xatırlatmaqla tamamlanır. Bu məhkəmə nəticəsində heç kim günahsız çıxmır.
Burada oxucu və müəllif eyni anda heyrətə gəlir. Müəllif şeir yazdığını düşünürdü, amma oxucu onu poetik məhkəmədə oturdub günahkar elan edir. Bu isə müasir tənqid və poetikanın nadir və effektiv qarışığıdır.
Cabbar Çətin bu şeiri ilə həm oxucunu, həm müəllifi, həm də poetikanın ənənələrini heyrətləndirməyə çalışır. Uşaqlıq artıq sentimental xatirə deyil, vicdanın sərt həqiqətidir. Burada nostalji yox, məhkəmə, həm də absurd və faciəvi realizm birləşir.
Şeirin hər bir misrası bir etiraf, bir sübut və bir günah kimi işləyir. Məhz bu səbəbdən də bizi həm təsirləndirir, həm də təəccübləndirir. Burada hər detal — daş, yuva, oyun — həm poetik vasitə, həm də moral mesajdır.
Cabbar Çətinin şeirində poetik həqiqət çox vaxt etik həqiqətlə üst-üstə düşsə də, bəzən bu birləşmə həddindən artıq vurğulanır və oxucunun nəfəs alma imkanlarını məhdudlaşdırır. Uşaqlığın günah tribunası kimi təqdim olunması güclü metaforadır, amma eyni zamanda müəyyən didaktik risk daşıyır. Oxucuya seçmək yox, günahı boynuna almaq “məcburiyyəti” qoyulur. Bu da şeiri daha çox “hökm”ə, az qala “məqalə”yə bənzədir. Beləcə, şairin gücü həm oxucunu heyrətləndirməkdə, həm də onu birtərəfli məhkəmə zalında əsir etməkdədir.
