Hümmət Şahbazi - Klassikadan modernizmə axan poeziya

Klassik / yeni 

klassik / klassik şeir 

klassik sözü bizim  tarixi anlayışımıza çağdaş zamanda hopmuşdur. keçmiş zamanlarda ümumiyətlə çağdaş termini olmadan onun qarşı tərəfi olan köhnə və ya əski termini də yox idı. «əski» sifəti şeirə aid deyiləsi bir termin deyildir. bəzi təzkirəçilər, bir sıra şairlərin üslubundan danışarkən «bədii və ya təzə şeir» olduqlarına işarə edirlər. ancaq bu «təzəlik» həman «divan» anlayışı çərçivəsindən qırağa çıxmırdı. şeirdə bəzi fərqliliklər yaradan şairlərin üslubuna bu sözü işlədirdilər. yəni məsələ bu kəlmənin işlənib işlənməməsində deyil. ümumiyətlə modern düşüncə bizə axıb gəlməmişdən öncə, əski ədəbiyyat heç zaman özünü çağdaş, və özündən öncəki ədəbiyyatı isə «əski» ya buna bənzər başqa bir adla sadalamayıbdır. təzkirələrdə bəzən fılan şairin yeni üslubu olduğuna işarə olunur; ancaq bu yeni üslub ümumi bir üslub olmadan, həman əski ədəbiyyat çərçivəsində bir üslub olduğuna işarədir. 

bunları nəzərə alaraq və «klassik» anlayışının bizim ədəbiyyatımızda yeni bir anlayış olduğunu da bəri başdan vurğulayaraq «yeni şeir»in qarşı tərəfi olan şeiri bəzən «divan» bəzən də «klassik» şeir adlandırdığımızda məqsədimiz eyni anlayışdır. hətta «divan şeiri» anlayışı da «yeni şeir» anlayışı yarandıqdan sonra yaranması düşüncəsindəyəm. «yeni şeir» özündən öncəki şeiri, özü ilə fərqləndirmək üçün «divan» ya «klassik» terminlərini yaratdı. 

beləliklə istər «divan», istər «klassik» adlandırdığımız şeir, çağdaş şeirdən öncəki «qafiyəli» şeirə deyirik. qafiyəli şeir çağdaş dövrdə də yazılır. bunları da qafiyəli olduğu üçün «klassik şeir» adlandırırıq. klassik qafiyəli şeir, çağdaş zamanda təbii ki özünü yeniləşdirdi. ancaq bu şeirlər, klassik qafiyəli şeirin formətini mənimsədikləri üçün başqa bir mövzuda yəni modern və ya sərbəst şeirdən başqa bir çərçivədə araşdırmaq lazım gəlir. bu da bizim qarşımızda qoyduğumuz mövzudan kənarda qalır. 

«miladi ikinci əsrdə, Roma tədqiqatçısı Avlus Culios yazıçıları iki qrupa bölür: klassik yazarlar, kütlə yazarlar. klassik yazarlar ünvanını, əsərlərini toplumun yüksək siniflər tərəfindən mütaliə olunan yazarları hesab edir. get-gedə bunun mənası genişlənərək klassik əsərlər, gənc nəslin təlim tərbiyəsində və dərsliklərində istifadə olub tədris olunan əsərləri ehtiva etdi» (Seyidhüseyni, 1997: c1, 83).  

türk tənqidçisi, «denəmə» janrının türkiyədə banilərindən olan «Nurulla Ataç» isə «klassik» sözünü gəlmə bir söz olduğunu deyərək yazır: «klassik latincə də «yüksək sinifdə, kübar (zadəgan) əsər» demək ımış. hansı əsərlər kübardır, yüksək sinifdəndir deyə bilərikmi?» (Ataç,  2011: 23) deyə soruşur Nurulla Ataç. tənqidçi buna aydınlıq  gətirməyə çalışsa da, yenə də bizim  anlayışımızda klassik sözünün bu mənası doğmalaşmayacaqdır. ona görə ki, ümumiyətlə qərb ədəbiyyatında, çox zamanlar ədəbiyyatın həm oxuyanları həm də yazanları «kübarlar» sinifı olmuşlar. bizim ədəbiyyatımızda isə nə kübar yazanımız, nə də kübar oxuyanımız olmuşdur. bizdə «saray ədəbiyyatı» olduğunu hamı bilir. «saray ədəbiyyatı» isə «saray»da oxunduqdan sonra, şairin «divanına» keçirdi. «saray» adamları yalnız şairin ağzından bir dəfəlik şeiri eşidirdi. şairin əmək haqqı ödənildikdən sonra daha şeir, sarayda unudulurdu. şairin şeirləri divanına keçdikdən sonra uzun zaman çəkirdi az saylı şeir sevərlər tərəfindən oxunmağa başlayırdı. 

Nurulla Ataç sonda bu nəticəyə çatır kı: «klassiklik bir cığır deyildir, klassik köhnəlməz, keçmişdə qalmaz mənasındadır. hər dönəm öz klassiklərini yetişdirir» (Yenə Orada, 24). 

sual oluna bilər ki, modernizmdən öncə, şərqin ən azından ədəbiyyat sahəsində o qədər qərblə alış-verişi yox idı. belə olduqda «klassik» sözü də təbii ki bu ədəbiyyatda olmayacaqdır. 

bəs bizdə həm «klassik» sözü, həm də «klassik» anlayışı olmayıbdır. modern ədəbiyyat yarandıqdan sonra, özündən öncəki ədəbiyyata bir anlayış verməyə başladı və özünü, onlardan ayırmaq üçün iki anlayışın yəni «klassik» və «modern» ədəbiyyat anlayışının yaranmasına səbəb oldu. 

«klassik» sözü ilə bağlı, avropa ədəbiyyatında olan bir şeyə də işarə etmək istirəm. Ümumiyətlə klassizm axımı özünə məxsus özəllikləri ilə seçildiyi üçün bir axım hesab olunur. yəni bu axım bir sıra qabarıq üslublarına görə başqa üslublarla seçilir və buna görə də «klassizm» anlayışı onlarda yarandığı zamanda öz adını və anlayışını da qazanır. 

bu özəllikləri necə sezmək olur? klassik nəyə deyirik? yenilik nədir? yeni anlayış və ya yeni formaçılıqdırmı? bunların hansıdırmı? hər bir anlayış və hətta forma nisbilik daşıyır. bu o mənadadır ki çevrə (dairə) bağlana bilməz. buna görə bir anlayış haqda həmişə deməyə söz vardır. mütləq düşüncə yoxdur. mütləqlik yalnız  formulə olunan elmlərdə görünür. klassik və yeni də bu anlayışlardandır. hər bir yanaşan insanın baxışında fərqli cəhətlər ala bilər. ancaq yuxarıda saydığımız özəlliklər yuxarı faizda bir dövrün ədəbi üslubunu əks edir. demək bir dövrdə, o dövrün ədəbi davranışında ortaq işlənən üslublar vardır. Eliot bu haqda çox yaxşı söyləmiş: 

«klassik bir dövrü izləyən dövrdə də, yeknəsəq və ortaq bir üslubdan dönmək görünə bilər: dildə bir mənalıq vardır. çünki dilin qaynaqları heç olmasa o an üçün istehlak edilmişdir; ortaq üslubdan dönmək vardır. çünki yazarın özünə xas üslubu, (orijinallıq) üslubda düzgünlükdən daha etibarlı bir dəyər olmuşdur. ortaq bir üslub gəlişdirə bilmiş bir dönəm, toplumun qısa bir müddət üçün də olsa, nizam, davamlılıq, tarazlıq və ahəngə ulaşmağı bacardığı bir dönəmdir. fərdi üslubların ifrata vardığı bir toplum isə, ya yetkinlikdən məhrumdur, ya da ağlını itirmişdir. 

dildə yetkinliyin, beyin və davranış yetkinliyi ilə birlikdə olmasını gözləmək çox təbii bir şeydir. bir toplum, «keçmiş»ə  Tənqidi və usçu bir rəftarla davrana bildiyi, «hal-hazır»a  güvəndiyi və «gələcək» mövzusunda şüurlandırdığı şübhələri olmadığı zaman, dilin yetkinliyə yaxınlaşması gözlənilə bilər. ədəbiyyata bu, şairin özündən qabaqkıları tanıması və bizim də, onun əsərində ənənəni tapmağımız deməkdir. bir şairin ənənəçi olması, onun şəxsiyətini və xüsusi üslubunu itirməsi mənasını verməz. bu ənənəni meydana gətirən şairlər, böyük və çox şanlı, şərəfli kəslər ola bilərlər; ancaq onların böyük müvəffəqiyyətləri, dildə hələ inkişaf etdirilməmiş qaynaqların olduğunu bizə unutdurmamaq və gənc yazarlar dillərində görülə biləcək hər şeyin keçmişdə edilib bitirildiyini düşünəcək şəkildə qorxu və basqı altında qalmamalıdırlar. yetkinləşmiş bir şair, özündən öncəkilərin əksik buraxdıqları bir şeyi tamamlama ümidi ilə hərəkətə keçə bilər; parlaq bir gəncin ana və atasının davranış, alışqanlıq və inanclarına üsyan etməsi kimi, şair də sələflərinə qarşı çıxa bilər. ancaq keçmişə baxdığımız zaman, onun da öz ənənəsini yaşatdığını, ənənənin özünü meydana gətirən müəyyən edici xüsusiyətləri mühafizə etdiyini, özünə xas fərqlərin isə, içində yaşadığı bir başqa çağın şərtlərindən doğan fərqlər olduğunu görə bilərik. başqa yandan, atalarının Şöhrəti altında əzilmiş, həyatları qaralmış bəzi kimsələr üçün müqtədir olduqları hər bir müvəffəqiyyət, necə nisbətən əhəmiyyətsiz görünürsə, bir dövrün şeiri də özündən bir öncəki dövrün parlaqlığı ilə yarışacaq gücü olmaya bilər. hər hansı bir dövrün sonunda, ya yalnız keçmiş şüuru ilə yaşayan, ya da gələcəkdən gözləmələrini sadəcə keçmişi danmaq üzərində quran şairlər görürük; elə isə, bir toplumda ədəbi yaradıcılığın davamlılığı, ən geniş mənada, keçmişin ədəbiyyatında gerçəkləşdirilmiş, kollektiv bir beyin və ya şüur olaraq təyin edə biləcəyimiz ənənəylə, yaşayan nəslin özünə xas xüsusiyətləri arasında qurulan, tərif olunması çox çətin bir tarazlıq sayəsində mümkündür» (Eliot, 1983: 2-171). 

bütün bu sözlərdən sonra bu nəticəyə çatmaq olar kı, ümumiyətlə üslub və ya axımın necə adlandırılma gedişatı üç faktordan asılıdır: 

ortaq ifadə üslubu, dövrün ortaq məzmunları, fərdi səbkin ümumiləşmə prosesində gəlişdirilməsi. 

«cəmiətin inkişafı ilə ayaqlaşmaq, irəliləyişin bütün güşələrini əhatə etmək, eyni zamanda bu təkamülü təmin etmək üçün ədəbi dildə üslublar sistemi yaranır. üslublar xalq dilindən öz məzmununa, istiqamətinə uyğun materyalı ədəbi dilə gətirir... sənətkarların sayı qədər fərdi dil boyası ilə yanaşı, həmişə bədii üslubu nisbətən ümumi xarakter daşıyan iki üç mikəro üslub rəngi səciyələndirmişdir» (Haciyev, 1990:9-98). 

divan ədəbiyyatda ümumiyətlə bir-birinə qarşı olmağı görmürük. bu ədəbiyyatda, bir-birindən sonra və ya çağdaş yaranan əsərlər bir istiqamətdə yaranır. daha doğrusu onlar bir-birindən fərqlənməyə cəhd etməyir. bu, çox uzun zamanı çevrəyir. ədəbiyyat, bir-birinin qarşısına olduqda yeni bir dəyişikliyi mənimsəyə bilər. bu məsələ, klassik ədəbiyyatın tərsinə olaraq, modern ədəbiyyatda özünü göstərir. yaranan hər bir ədəbiyyat, başqası ilə seçilir. yəni bunlar bir-birini təkrar etmədən bir istiqamətdə yaranmayır. daha çox bir-birlərindən fərqli və təzaddlı üslubda özünü göstərdiyi üçün çeşidli cərəyan və axımlara səbəb olur. modern axımın təkcə bir yüz il içində yaratdığı axımlar, ədəbiyyatın tarix boyu yaratdığı axımlardan qat-qat çoxdur. 

yenilik / yeni şeir 

dediyimiz kimi modern ədəbiyyat, özünün yeniliyini sübuta yetirmək üçün klassik sözü üzərində dayanaraq bir çox hallarda ondan fərqli olduğunu vurğuladı. şeirdə yeniliyi sezmək üçün klassikliyi, əskiliyi tanımalıyıq. ona görə ki, bunu tanımadıqda nəyin yeni və klassiklə fərqli olduğunu müəyyən edə bilməyəcəyik. «yenilik» ünsürünü qavramaq üçün: zaman və məkanın fenomenlərini, üzərində ki anlayış və qavrayışları və bunların nə qədər keçmişlə ayrılaraq «bu günkü» olduqlarını bilməliyik. yenilik, lam qalan təkrarlanaraq adətə çevrilən bütün tarixi, ictimai, mədəni və məfkürəvi təsəvvürləri silkələyərək onların arasında çat yaratmaqdır. sənətkar öz ətrafında, çevrəsində olan əşya və təbiət sisteminə, düşüncə və anlayışlara laqeyd qaldıqda yeniləşə bilməyəcəkdir. zamanının adamı, zamanın xarakteri ilə böyüyüb boya-başa çatmalı və bu prosesdə dəyişikliklər yaratmalıdır. 

bizim  nəzərimizdə «modern şeir», «yeni şeir»in özəl bir şeir növlərindən sayılır. daha doğrusu «yeni şeir» termini, «modern şeir»dən daha əhatəli bir termindir. başqa sözlə «modern şeir», «yeni şeir» termininin içinə daxildir. «yeni şeir»in öz anlayışı mübahisəli olduğu kimi, «modern şeir»in də anlayışı mübahisəlidir. təbii ki bu qavramlara dəqiq tərif axtarmaq vaxtı itirməkdir. «Kondiyek» «yazarlıq sənəti haqqında» kitabında yazır: «hər nə qədər öyrəniləsi gərəkli olan dillərin sayı çoxalıbsa, şeirdən olan anlayışlar da çətinləşmişdir. çünki hər bir xalq, şeirdən başqa-başqa təsəvvürlər yaradır... şeir özəl xarakteri və hər bir özəl xarakəteri olan hər bir şeir növünün xarakteri şablon xarakterdir; və o qədər dəyişkən xarakteri var ki onu heç bir tərifə sığışdırmaq olmur...» (Todorov, 2008: 30). 

ancaq bütün bunları bilərək «yeni şeir» üçün bir sıra «özəlliklər», «keyfiyətlər» söyləmək olar. bəlli olan şey budur kı bu növ şeir, divan şeiri ilə müqayisədə, ifadə üslubu, yaşayış və hətta şeirin özünə olan baxış yeniliyində, şeirin vəzn, qafiyə və ümumiyətlə musiqisinə olan fərqli baxışda klassik şeirimizlə fərqlənirlər və məzmun baxımından əgər modern şeirimiz, şeirin məzmununu: pərilər, mələklər əlindən alıb və yerdə məskünlaşdırırsa demək böyük uğur qazanır: « yeni şeir, əski şeirin tərsi deyil, çox daha başqa bir şeydir. yeni bir sənət təşəbüsü, öz dialektikası ilə və açdığı sahələrdə hərəkət etməli idı; əski sənətə qarşı cavabları, təpkiləri, yeni sahələrdən qaldıracağı məhsulla gerçəkləşməli idı» (sürəyya,1996:115). 

yenilik yalnız çağdaş ictimai şərait və mühitin təsviri deyil, həmi də bunların yeni hüzurunu kəşf edərək, dilin yeni quruluşu üzərində də ərsəyə gəlməkdir. «yeni» dedikdə şair bütün keçmişi ilə əlini üzmür. yeni şeirin istifadə etdiyi kəlmələrin çoxu keçmişə aiddir. bunların bir çoxları eyni ilə «yeni» və «çağdaş» dövrdə istifadə olunur. bir çoxlarının yeri dəyişilərək yeni təsəvvürdə işlənilir. aşağıdakı şeirlərə diqqət yetirək: 

zülfi-meşkini dağıt ləli-şəkərbar üstünə 

qünçə xəndan olmasın sünbül mütərralanmasın 

(Raci, saleh səccadidən nəql, 2010: c2, 230)

saçlarını hörməmişdən 

asmağımdan ötrü 

tüklərini bir daha da dağıt 

sinənin üstünə 

duyğularımı sərim 

(Heydər Bəyat, 2008: 5).

bu kəlmələr, eyni anlam və eyni anlayışı əks edirlər. yəni «zülf» dedikdə həman «saç» yəni baş tüküdür. ancaq birinci şeirdə «zülf» sözü öz kimliyindən çıxır. ayağı yerdən üzülür. yer üzündə olmayan bir varlığın təmsilçisi kimi şeirə daxil olur. bu söz ikinci şeirdə olan «saç» sözü ilə eyni anlamdadır. ancaq ikincidə bu sözün işləyi «yeni» təsəvvürə («saç» sözü ilə əvəz edildikdə) köçürüldükdə həqiqi bir xarakter qazanaraq kimliyini də qoruyur. yəni yeni təsəvvür və anlayışda onun işləyi də «yeni formətdə», «yeni zehniyyətdə» canlanır. hal bu ki  bunların hər ikisinın məna özəyi bir nəticəyə səbəb olur. o da məna təsəvvürümüzdə olan «baş tükü»dür. 

«klassik dilin (nəsr və şeir) xarakteri bağlantılar [münasibətlər] üzrədir. yəni burada sözcüklər, münasibətlər xeyrinə imkan dairəsi qədər təcrid olunur. heç bir sözcük öz başına sərt deyildir, daha çox bir nəsnənin göstərgəsidir. ancaq hər şeydən öncə bir bağlantının yoludur. görüntüsü ilə eyni mahiyyətdən bir iç gerçəkliyə dalmaq belə kənarda qalsın, ağızdan çıxmaq həmin səthi istiqamətlər zənciri təşkil edəcək biçimdə, başqa sözcüklərə doğru yayılır... klassik bağlantı halqaları, bir-birini izləyən eyni sərt ünsürlər halqalarıdır, eyni coşğulu basqıya boyun əyir. yaradılmış təəssüratlardan, fərdi məna meyillərindən məhrum edir onları. şeirsəl söz dağarcığının özü də bir tapıntı deyil, adət edilmiş ifadə sözlüyüdür: onun bədii təsvirləri ayrı-ayrı deyil. bütünlüklə fərdi tapıntı yox, özəlliklə adət üzrə yarananlardır. beləliklə klassik şairin işi daha sərt ya da daha parlaq yeni sözcüklər tapmaq deyildir. onun işi əski bir qurallar bütününü düzənləmək, bir bağıntının perspektivini ya da mahiyyətini yetkinləşdirməkdir. bir düşüncəni bir ölçünün tam sınırına gətirmək ya da ixtisarlaşdırmaqdır. klassik adəbiyatın, ədəbi düşüncələri sözcüklərin yox, bağlantıların ədəbi düşüncələridir. bir ifadə sənətidir. bir tapıntı sənəti deyil... bir-birinə az sayda ilgilər içində istifadə olunduqlarına görə, klassik sözcüklər cəbrə doğru gedirlər... 

klassik dildə, sözcükləri bağıntılar istiqamətləndirir, bağıntılar hər zaman planlaşmış bir mənaya doğru yönəldir; modern şeirdə isə, bağıntılar təkcə sözcüyün yayılmasıdır; onun məskünlaşdığı yer sözcükdür. eşidilən, ancaq «kök» salmış ortada görünməyən bir örtük içində yerləşmişdir. burada bağıntılar ovsunlayır. sözcük isə, bir gerçəyin birdən birə ortaya çıxması kimi ruhu oxşayır və duyurur... şeirsəl sözcük, sonsuz sərbəstliklə parlayır, naməlum və mümkün olası minlərcə bağıntyıa doğru yayılmağa hazırlanır...» (Bart, 1989: 3-42). 

bəzi şeirlərimiz, məzmun və düşüncə ənənələrini dəyişdirərək yeniləşir. yeni şeirin detallara daha çox diqqət yetirməsi, sadə fenomenləri də belə dərinləşdirməkdə öz bacarığını göstərir. məzmun baxımından sevgi, həyat, ölüm, azadlıq, ümid, ümidsizlik, savaş, sülh kimi bir sıra məzmunlar şeir tarixinin mirası olaraq hər bir dövrün öz şairləri, yazıçıları, filosofları tərəfindən düşüncələrində əks olunmuşdur. bu kimi məzmunların «ölüm tarixi» yoxdur. onların üzərinə «tükətim tarixi» də qoymaq olmaz. beləliklə bu məzmunlar həm klassik, həm də yeni şeirdə öz əksini tapmışdır. ancaq burada «yeniliyi» ayırd etmək meyarının üstünlüyü daha çox «ifadə vasitə»lərinin üzərinə düşür. bu kimi əbədi və ölümsüz məzmunların hər zaman və hər bir şair və hətta hər bir şeir tərəfindən «necə» ifadə olub ərsəyə gətirmə məsələsi, yeni ilə klassik ifadənin fərqlərini də ayırd edə bilir. sırf «sərbəst şeir» qalibində yazmaq «yeniliyi» sezmək üçün müəyyən edici amil hesab olunmur. doğrudur şeirin sərbəstliyi, şairin də imkan dairəsini genişləndirir. şair özünü sərbəst gördükdə, şeirində yaratdığı və istifadə etdiyi ifadə və məzmun üslublarını da həm dəyişə bilir, həm də bu dəyişdikləri üzərinə yeni imkanları artırmağa imkan tapır. bu sərbəstlik hətta klassik şeirin özündə də dəyişiklik verməyə imkan yaradır. bunu dedikdə klassik şeirin qalibini nəzərə almıram. klassik şeirdə adət etdiyimiz ifadə və məzmun yığıntılarını yenidən üslublaşdırmağı nəzərə alıram. 

məzmun yeniliklərinin asas görüntülrini ictimai və lirik məzmunların fərqliliklərində daha qabarıq görmək olur. divan şeiri daha çox doğa üstü (metafizik) məzmunları daşıdıqda, yeni şeirdə bunun əksini görürük. yeni şeir yer üzündə məskünlaşan insanın, təbiətin, həyatın güzgüsü olaraq ictimai fenomenləri ön sıraya daxil edir. eyni halda bu iki şeirin lirikası da fərqlənir. birində qarasevdalı bir lirika olduğu halda, o birisində gözümüzün qabağında hər gün axan lirik səhnələrin poetikləşməsi halına gəldiyini görürük. aşiq məşuqə, və ümumiyətlə sevgi əlaqələrinin süjet xətti tamamilə fərqli bir cığırda axmaqdadır. bu məsələni «Tofiq Haciyev»in şeirdə olan bədii intonasia məsələsini araşdırdıqda Füzuli ilə Sabirin fərqli intonasiasını qarşılaşdırdıqda görmək olur. doğrudur Sabir yeni şeirin təmsilçisi deyil. ancaq göz qabağında səhnələşən şeir elementləri baxımından iki dövrün fərqləri daha açıq aydınlaşdırır. o yazır: 

«böyük lirik Füzulinin və inqilabçı satirik Sabirin bədii nitq intonasiasında ki fərqlər qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. bu iki şəxsin bədii intonasiası bir-birini inkar etmədən bir-birinə qarşı durur. ona görə ki: biri lirik motivli zərif intonasiadır. hətta bu zəriflik bəzən o qədər incəlir ki, az qala qırılmaq həddinə çatır. lakin o, qırılmaq üçün zərifləşir. lirik təbiətə bərabərləşməkdən ötrü nazikləşir və zilə qovuşur. Füzulinin bu bədii intonasiası onun əsərlərinin bədii məzmunu ilə səsləşir. o biri isə siyasi motivli, sərt intonasiadır. hətta bu sərtlik bəzən qulaq batırıcı gürlüğa çevrilir. lakin bu intonasia kobudlaşmaq üçün sərtləşir. inqilabın səsini şüurlara çatdırmaq, beyinləri oyatmaqdan ötrü gürlaşır. zilə qalxır. Sabirin nitqində ki bu intonasia onun bədii irsinin ümumi ictimai pafosuna tamam uyğun gəlir. 

həm də bu iki intonasia bir-birini inkar etmir. ona görə ki: Füzulinin bədii intonasiası öz dövründən, 16.cı əsr azərbaycan ictimai mühitindən qopmuş. Sabirinki isə yeni dövrün, 20.ci əsrin inqilabları dövrünün pafosundan doğulmuşdur. zəmanənin səsi, fərdi tələffüz də məhz bu şəkildə seçilməlidir. yoxsa hansı bədii nümunənin hansı əsərin əks sədası olması naməlum qalar. bədii nitq zaman vətəndaşlığını itirmiş olar. bədii nümunə əsil sənət əsəridirsə, onda əsrinin aksenti [vurğu, təkidlə tələffüz etmək] ayrılmalıdır. konkretlik naminə Füzulidən iki beyti və Sabirin ona satirik nəzirəsindən müvafiq iki beyti müqayisə edin. Füzulidən: 

könlüm açılır zülfi-pərişanını görcək 

nitqim tutulur qünçəyi-xəndanını görcək 

baxdıqca sənə qan saçılır didələrimdən 

bağrım dəlinir navəki-müjganını görcək

sabirdən: 

könlüm bulanır küçədə cövlanını görcək 

nitqim tutulur hərzəvü həzyanını görcək 

baxdıqca revolverinə əndamım olur süst 

bağrım yarılır xəncəri-borranını görcək

bu paralellərdə intonasialar öz tonunda yüksəkliyinə, gücünə, sərtinə və temberinə, həmçinin paozalarına görə fərqlənir. hal bu kı hər iki nümunə eyni vəzndə, eyni bəhrdə yazılmışdır. Füzuli misralarının lirik melodiyası, Sabir misralarında simfonik gürlayışa çevrilir. şübhəsiz ki, burada ayrı-ayrı sözlərin fonetik tərkibi də (füzulidə ən çox incə səslər, Sabirdə isə ən çox qalın səslər) intonasianın formalaşmasına laqeydlik göstərmir. əlbəttə bu nümunələr arasındakı intonasia fərqi, birinci nübədə, hər şairin məzmunla əlaqədar fərdi bədii tələffüzü ilə bağlıdır. lakin bu intonasialar arasında, daha geniş mənada ictimai fərqlər vardır. bu isə müxtəlif əsərlərin ictimai pafosu ilə bağlanan intonasia boyalarıdır» (Haciyev, 1990: 8-347). 

o, sözünü çağdaş şeirə yönəltdikdə, klassik şeir dili ilə çağdaş şeir dilinin fərqlərini daha artıq açıqlayır: 

«bədii intonasiasının emosiya ekranında bədii predmetin portretini əks etdirmək, bədii predmeti hisslər üçün əyaniləşdirmək sənətin realist borclarındandır və böyük sənətkarlar bu cəhətə həmişə diqqət yetirmişlər. M. Müşfiqin «telegəraf telləri» şeirini xatırlayaq: 

bilinməz bu geniş çöllərdə nə bəklər 

yan-yana düzülmüş bu şeytan dirəklər! 

bunların çiyninə durmadan hey yüklər 

dərdini gizlicə telegəraf telləri. 

hər sabah, hər gecə, telegəraf telləri. 

aydın görünür ki, telegərafın fiziki dalğalarını, ləngərlərini bədii intonasianın hava dalğalarında şair məharətlə əyaniləşdirir. heca vəzninin onikiliyi dörd takta [səliqə, hissə] ayrılır və dalğalanma üçün elastik imkanı yaranır. vəznin taktları fonetik-sintagmatik təsniflərlə eyniləşir və nəticədə bu fasilələr, qırılmalar, dalğa vahidlərinə çevrilir» (Yenə Orada, 1-350). 

yeni şeir, ritorika və bəlağət üslublarını da dəyişərək onu yeni geyimlə ərsəyə çıxardı. belə ki yeni şeir, keçmişdə adət olunan bəlağət üslublarını təkrar etmədi. özü yeni ayrıcalıq (müfrədat), yeni tərkib üsullarını yaratdı. istiarə, bədii təsvir canlandırma, kinayə, xəyal sınırları, duyğu alanları bütünlüklə fərqli biçimdə özlərini göstərdilər. 

şeirdə ümumiyətlə bədii sənətlərin rolu önəmlidir. bədii sənətlər isə, məlum olduğu kimi şeirin anlamını oxucuya dərhal aşılamır. başqa sözlə bədii sənətlər vasitəsi ilə şeirin anlamı açıqlanır. daha çox bunun tərs üzü yəni şeiri çətinləşdirməkdə onların rolu olduğu məlumdur. burada belə çıxır ki bədii sənətlər daha çox estetika yaradır və bunun ardında, estetikanı iç etdikdən sonra mənanın üzə çıxmasına şahid oluruq. 

şeirdə yenilik dedikdə: bədii canlandırma, xəyal sürətləri, mənalandırma üslubları, həmi də dilin müxtəlif istiqamətlərindən yəni nitq, danışıq, yazılı və rəsmi növlərindən istifadə üslublarının özündən öncəki şeirdən fərqli olduqları deməkdir. bunun bəzən adını ənənəni sındırmaq da qoyurlar. ənənəni sındırmaq neçə istiqamətdə özünü göstərə bilir: məsələn: Nigar Xiyavi özündən öncəki kişiyana şeirin ənənələrini sındıraraq qadınyana ənənələri əks etdirdikdə mədəni qalıqların dirəklərini laxladır. buna görə o, mədəni ənənələri sındırır və tamamilə başqa bir mədəniyyəti hakim edir. burada «dəyişdirmək» kəlməsindən istifadə etmədim. ona görə ki, bu sözü ifadə etdikdə ən azından dəyişdirilən ənənənin kökü olduğunu da dolayısı ilə qəbul edirik. hal bu ki «sındırmaq» sözündə başqa bir şeyi, başqa bir ənənəni tamamilə sındırıb yerinə yeni bir quruluşu dikəltmək istəyirik. Nigar Xiyavi, bu baxımdan sındırdığı başqa anlayışlı bir mədəniyyətin yerinə yeni anlamlı bir mədəniyyəti daxil edir. 

eyni halda bəzi şeirlərimizdə dil ənənələrini dəyişdirirlər. Kamil Qəhrəmanoğlu qramatika üzərində dayandığı şeir dili, qramatikaya adət etdiyimiz üzrə qarşılanmır. şeirin yeni qramatikası var. bəzən bu qramatika göstərgəsəl (simiotiv) olur. çox zamanlar səs, nöqtələmə və ya durğu işarələri şeirin içində simbolik hallar qəbul edir. buna görə qramatikada bu səslər, təkliyində mənasız olduğu halda Kamilin şeirinə axdıqda tamamilə mənalanır. bunu mənalı edən onun bu səslər üzərində yürütdüyü təsviri bədii göndərgə və ircalardır. 

şeirdə modernizm 

modern şeir haqda mübahisələr, istər-istəməz özündən öncə əski şeir anlayışını da açıqlamaq və bunların arasında mövzular, motivlər və ifadə obrazları haqda olan fərqlilikləri də üzə çıxardı. bu baxımdan bəzən keçmişdə olan yəni əski dövrdə şeir sənəti üzərində dartışılan bəzi mövzular modern dövrdə də gündəmdə oldu. yəni əski dövrdə örnək üçün «Şəms Qeys Razi» «əlmücəm» (1994) əsərində, «Məhəmməd Füzuli» (2013: 59-347) divanının önsözündə dartışdığı və şeirdən olan anlayışlarını açıqlayırdılar. örnək üçün onların da dartışmalarında nəsrlə şeiri ayıran istiqamətlər, ya şeirin ifadə obrazları o cümlədən kinayə, istiarə və ümumiyətlə «bəlağət elmi» çərçivəsində sıralanan obrazlar haqqında dartışmalar vardı. bu dartışmalar modern dövrə də aşılanır. modern dövrdə isə, yuxarıda sıralanan və klassik şeirdə işlənən obrazlara yeni anlayış verildi və bu yeni anlayışlar üzərində də şeir örnəkləri yazılaraq, modern şeirin kordinatları üzə çıxdı. bu mübahisələr hər bir dilin ədəbiyyatında, o dilin işlək dairəsi və mühiti ilə əlaqədar olaraq ədəbiyyat tarixində mübahisəyə keçildi. 

bu mübahisələrin içindən görəsən modern şeir nə olduğunu ortaya çıxarmaq olarmı? modern şeirə görə hansı təriflər vardır? onun özəllikləri nədir? bunların üzərində dartışılan düşüncələrə işarə olunsa da modernizmin qarnında kök salan onlarca irili-xırdalı ədəbi axımlara burnumuz dəyəcəkdir

ilk baxışda «modern şeir» deyiləndə, onun «forma gözəllikləri, bədiiliyi və şeirsəlliyi» və eyni halda «sərbəst və açıq» olduğu gözümüzün önündə canlanır. bu baxımdan klassik şeirə və onun bütün adət və ənənələrinə qarşı duran şeirə «modern şeir» deyirik. «modern şeir» ümumiyətlə estetik və bədiilik üzərində dayanır. estetikanın çərçivəsini: şeirin dili, imgə [imaj] və simbol, miflərə yenidən dönüş, forma sərbəstliyi və başqa neçə bədii anlayışlar daxildir. 

humanitar elmlərin mövzularının əsas tərkibində mənaca ismilik vardır. onu konkret olaraq duymaq olmur. modern şeir də, bu humanitar elmlərin bir güşəsidir. modern şeirə, konkret və qəti olaraq bir tərif demək olmur; bu o məna da deyil ki onun haqqında heç bir təsəvvürümüz yoxdur. ya da heç bir təsəvvür yarada bilmirik. modern şeiri, düstürlaşmış bir tərif kimi yox, onun özəlliklərini səslndirməklə tanımaq olar. sarı rəng deyəndə, konkret olaraq onun nə olduğunu sezə bilirik, ancaq sarı rəngin dadı deyəndə ondan heç bir təsəvvür əldə edə bilmirik. modern şeirdən tərif vermək də buna bənzəyir. 

şeirin modernləşməsi ümumiyətlə simbolizmlə başlayaraq imajizmdə uca zirvələrə çatır. fransa simbolistləri: Büdler, Rimbo, Malarmə, Valeri, poul Verlen kimi şairlərin çabası nəticəsində şeir dolayısız ifadəni buraxır, dolayı və örtüklü səciyə qazanır (bax: Çaildz, 2010: 10-109). 

imajizm fransa simbolizmindən etkilənərək ingiltərə amerika törəməsidir. bu axımın təmsilçiləri o cümlədən: Ezra pound, T.S.Eliot hər iki ölkədə yazıb yaratdıqları üçün bu adı mənimsəmişlər. imajistlərin şeirində, ənənəyə yönəlik faktorları olduğu üçün bəziləri bu axımı klassizmin yenidən dirçəlişi kimi dəyərləndirirlər. bunu Eliotun öz deyişinə əsaslanaraq da sübut etmək olar. o yazır: «dində anglokatolik, ədəbiyyatda klassikçi, siyasətdə kralçıyam. türk yazarı Səma Aslan Eliotun sözünə toxunduqdan sonra onu doğru olaraq çox gözəl açıqlayır və deyir: «ya da tərsini götürsək, fikirləri gələnkəsl {ənənəvi}, bu fikirləri ifadə edən sözləri isə son dərəcə yenilikçi olan bir şair» (bax: Şəhbazi, önsöz, 2010: 4). 

«imajistlər, keçmiş Viktoriya şeirinin özəlliklərindən qırılmaqla seçilirlər. onlar yeni imgə (təsvir) və təşbihlər yaratmaqla şeir dilinin gəlişməsi və yeniləşməsinə yardım etdilər. özəlliklə, Eliot bu düşüncəni irəli sürürdü; və elə şeirində də inandiqlarini edirdi. yəni o şeirində hər bir uzunçuluğu, yersiz imgə və hətta estetikanı qirağa qoyur. yalnız şeirə lazım olan söz, imgə və fəzanı izləyir və mənimsəyir» (Yenə Orada, 7). 

«Ezra pound deyirdi mövzu hər nəyi çevrəyə bilər. ancaq o hər şeydən öncə imgəni «zamanın bir anı içində duyğusal və düşünsəl düyünlənən düyün kimi» təsəvvür edirdi ki bu da metafor, aşqarlıq ya da müsahiblik vasitəsi ilə mümkün olduğu şərtdir» (Çaildz, 2010: 113). 

modern şeirin ilk qarşıdurması, romantizm və sonra da realizmlə bağlıdır. bu yolda «bizim  diqqətimizi çəkən ən önəmli şey, ümumiyətlə realizmin məcazi üslubu ilə modernizmin metaforik üslubunun fərqlənmələridir (bax:Yenə Oraya, 208) modernizmdə metafora üzərinə təkid olunmasının bir bölümünü cilvələr yaratmaq üçün simboldan yararlanmaqda görmək olar. yəni «ümumiyətlə simbolun əsası budur ki həm göstərənlər konkret və real olur (dublinlilər əsərinin «ölülər» bölümünün sonunda ki «qar» kimi), həm da göstərilənlərin işarəli və uçub yux olucu topluları. simbolizm əksər hallarda iç və diş cəhətləri birləşdirmə və ya onları yansıtma üslubudur» (Yenə Orada, 209). 

ümumiyətlə modern şeirin simbolizmə dayanaraq əsas götürdüyü məqsəd Büdlerin nəzərində olan gözəllik və estetika məsələsidir. burada Büdlerin şeirdən olan anlayışını «Ərdoğan Alkan»ın «şeir sənəti» (2005: 4-163) kitabına əsaslanaraq aforizmatik biçimdə özətləyərək gətirmək istəyirəm. bu özəlliklər ümumiyətlə modern şeirin özəllikləri kimi qəbul olunaraq bu dövrə aid olan əksər şairlərin şeirlərində işlənibdir. 

Büdlerə görə: 

a) şeirin amacı «gerçək» deyildir. çünki «gerçək» yalnızca elmin budağıdır. 

b) şeirin məqsədi «yaxşı» deyil. «yaxşı» sözündən məqsəd əxlaqi anlamda olan «pis» sözünün qarşıtıdır. 

c) şeir bir ehtirası dilə gətirmək üçün yazılmır. çünki bu romantizmin qarasevdalı yanılsamasıdır. 

d) şeirin ilkəsi yüksək bir gözəllikdir. gözəl, zövqün təkcə ehtirası, təkcə məqsədidir. Büdlerin gözəlliyi yaxıcı və başdan çıxarıcıdır. həm cinsi arzu, həm də kədər oyandırır. 

h) məzmun və forma bir-birini tamamlayır. 

v) şeir siyasətlə uğraşarsa, hər şeir bir-birinə bənzəyərək şeirin əsil obrazları yıxılıb əzilər. 

z) şair, dili ustalıqla istifadə etməlidir. 

h) şeirdə hakim olan işarələrdir.  

t) şeir «məni», fərdi, şairini ifadə edir.  

y) misralar, sətirlər sərbəst və açıq olmalıdır. 

ümumiyətlə simbolistlər misraların açıq olmasına çox təkid edərək hətta bu yöndə şeirdə nöqtələşməni də həzf edirdilər. yəni şeirdə nöqtə, virgül və başqa nöqtələşmə və yaxud durğu işarələrini gətirmirdilər. 

yuxarıda ki özəlliklərə başqa modernist şairlər də bir sıra özəlliklər artırdılar. örnək üçün Poul Valeri, Şarl Büdlerin «modern yaşamın rəssamı» adlı yazısında toxunduğu «ilham» mövzusunu açıqlayaraq, ilhamın modern şeirdə yerinin olmamasını vurğuladı. 

bunlara başqa özəlliklər də artırmaq olar. örnək üçün: 

1. modern şeirdə insanlar özünü yalnız hiss edir. 

2. ümidsiz və bədbindir həm hal hazıra, həm də gələcəyə. 

3. fərdiyətçidir. 

4. nihilistdir. 

5. mürəkkəb və zahirdə parça-parça görünür. 

6. öznəl və şüuraltını sayıqlamaqdır. 

7. modern şeir Oktaio Paz demişkən «həm modernitəni tənqid edirdi həm də özünü» (Paz, 2007: 103). 

8. modern şeirin başqa bir özəlliyi ikili təzaddlıqdır. modern şeir, ağ-qara, böyük-kiçik, yaxşı-pis kimi təzaddlı və ikili məzmunlar vasitəsi ilə bütövləşir. bunun yaxşı örnəyini Büdlerdə görürük (bax: Todorov, 2008: 95-89). təzaddların qarşı-qarşıya qoyulması şeiri anlamlaşdırır. 

9. modern şeirdə: istiarə, kinayə, məcaz və şeirin başqa bu kimi xəyal obrazlarına klassik şeirdə olduğu kimi baxılmır. örnək üçün klassik şeirdə bir təşbih tərkibi (məsələn əlavə təşbihi) işlənəndə oxucu onu həvəslə qarşılayırdı. modern şeirdə bunlar təklikdə heçdilər. burada bunların hamısı bir yerdə olduqda və şeiri uzun bir istiarə və metaforiyaya çevirdikədədir ki modern şeir əsasını qurur. bu da bədii təsviri bir şeirin yaranmasına gətirib çıxarır. 

10. modern şeirin dayandığı əsas amil dil üzərində və şeirin forması haqda olan yeni anlayışlardır. 

Ədəbiyyat:

Alkan, Erdoğan (2005), şiir sanatı, inkilap kitapevi, istanbul.

Ataç, Nurullah (2011), gene yalnılık, hazırlayan raşit çavaş, yapə kredi yayınları, istanbul. 

Bəyat, Seyidheydər (2008), alma yolu, nəvid islam yayymevi, qüm. 

Barthes, Roland (1989), yazının sıfır derecesi, Cev. Tahsin yücel, üçüncü baskı, metis eleştiri yayşnları, istanbul. 

Eliot, T. S (1983), edebiyat üzerine düşünceler, çeviren sevim kantarcıoğlu, kültür ve turizm bakanlığı yayınları, ankara.

_________ (2010), çoraq ölkə, uyğunlaşdıran Hümmət Şəhbazi, laçın dərgisi özəl sayı. 

Haciyev,  Tofiq (1990), şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz, yazıçı, bakı

Səccadi, Saleh (2010), qoyma məni qan aparır, 3c, intişarat süreyi-mehr, Tehran.

Süreya, Cemal (1992), folklore şiire düşman, can yayınları, Istanbul.

Fars dilində: 

بودلر، شارل، نقاش‌زندگی‌مدرن، ترجمه نگار داوری‌اردکانی، مجله نامه فرهنگ ش36

پاز، اوکتاویو (1386)، غروب‌ آوانگارد، ترجمه اردشیر اسفندیاری، نشر پرسش، آبادان.

چایلدز، پیتر (1389)، مدرنیسم، ترجمه رضا رضایی، چاپ سوم، نشرماهی، تهران.

تودوروف، تزوتان (1385)، نظریه ادبیات، ترجمه عاطفه طاهایی، چاپ اول، نشر اختران، تهران.

سیّدحسینی، رضا (1391)، مکتب‌های ادبی، 2جلد، چاپ 17، انتشارات نگاه، تهران.