Kənan Hacı - Qalanların Və Gedənlərin Aqibəti
Bir medalın iki üzü
Bu yazını yazmağa başlarkən ötən əsrin 30-cu illərində SSRİ-də kütləvi aclığın hökm sürməsiylə bağlı hansısa kitabda oxuduğum faktları xatırladım. Həmin dövrdə insanlar acından ölməmək üçün siçanları, soxulcanları, müxtəlif həşəratları yeyirmişlər, itlərə, pişiklərə cumurmuşlar, heyvanlar adam görəndə harda gəldi, qaçıb gizlənirmişlər. Bu hal ən çox Ukraynada hökm sürürdü, sosialist rejiminə, əsasən də Stalinə qarşı dirəniş göstərən Ukraynaya ölüm hökmü kəsilmişdi. Beləliklə, tarixin ən böyük “insan qıtlığı” bu bölgədə yaşandı və altı milyon insan aclıqdan öldü.
Yevgeni Zamyatin totalitar rejimin mahiyyətini ortaya qoyan “Biz” antiutopik romanını yazandan sonra Stalin tərəfindən ölkədən qovuldu və ömrünü mühacirətdə - Parisdə başa vurdu.
Rus ədəbiyyatının “Gümüş dövrü”nü yaradanlardan biri olmuş Anna Axmatovanın əri və oğlu həbsə atıldı, şeirləri çap olunmadı. Axmatovanın birinci əri Nikolay Qumilyov hələ 1918-ci ildə əksinqilabçı ağqvardiya ilə iş birliyində təqsirləndirilərək həbs edilmiş və Leninin şəxsi göstərişi ilə güllələnmişdi. Marina Svetayeva da rejimdən öz acı nəsibini almışdı. İnqilabın ilk illərində qızı aclıqdan ölür, sovet höküməti qurulandan sonra ölkədən gedən Marina mühacirətdə səfalət içində yaşamalı olur. 1939-ci ildə vətənə qayıdanda isə bütün qapılar onun üzünə bağlanmışdı. Artıq yaşamağa mənəvi gücü qalmayan şairə kəndirlə özünü asaraq intihar edir. 
Andrey Platonovu həbs etməsələr də ona mənəvi işgəncələr verdilər, oğlu həbsxanada vərəmdən öldü, rus ədəbiyyatının ən böyük yazıçılarından biri ömrünün son illərini dalandar işləmək məcburiyyətində qaldı.
Osip Mandelştam ömrünü sürgünlərdə başa vurdu. Hamının bildiyi faktları sadalamaqda məqsədim tamam başqadır. Sosialist inqilabından sonrakı tarixi formalaşmanın xüsusiyyətlərindən biri bu idi ki, o, fəhlə-istehsalat demokratiyasının, sosial bərabərliyin cücərtilərini tədricən qurutdu və bununla da Sovet İttifaqının çoxsaylı xalqlarının üstünə qorxunc bürokratik üstqurum yükləndi.
Çar Rusiyasında Nikolay Radişşev “Peterburqdan Moskvaya səyahət” əsərində rus bürokratizmini ifşa etdiyi üçün saraydan qovulub sürgünə yollanmışdısa, çar sarayında şahzadələrə dərs deyən 
Qriqori Petrov təhlükəli jurnalistika fəaliyyətinə görə az sonra saraydan, bir müddət keçdikdən sonra isə kilsədən qovulmuşdusa, inqilabdan sonra da heç nə dəyişmədi. Bolşeviklər onu bu dəfə ölkədən çıxmağa məcbur etdilər və o, Yuqoslaviya Krallığından sığınacaq almaq məcburiyyətində qaldı. Onun “Bəyaz zanbaqlar ölkəsində” kitabı bu gün də böyük maraqla oxunur. Əsər bizim dilə də tərcümə olunub, maraqlananlar tapıb oxuya bilərlər. Demək, çarizm və bolşevizm bir medalın iki üzü imişlər. Ədəbiyyatı nəzarətdə saxlamaq üçün “Qlavlit” yaradıldı və bu qurum Demokl qılıncı kimi azad sözün başı üzərindən asılıb qaldı. Rus bolşevizminin iradəsini sındıra bilmədiyi polyak yazıçısı Yozef Matskeviç M. Şoloxovun “Sakit Don” əsərini oxuyandan sonra ona məktub yazır. Həmin məktubdan bir məqama diqqət yetirək:“Literaturnaya qazeta”nın 95-ci sayında (1954-ci il) “Sakit Don”un Sizin “əhəmiyyətli düzəlişə” məruz qoyduğunuz yeni nəşri barədə məqalə verilib. Görünür, söhbət romanın rəsmi sosrealizmin hamının qəbul etdiyi cari tələblərinə uyğunlaşdırılmasından gedir. Çox təəssüf. Şəxsən mən sovet ədəbiyyatının son illərdəki sonsuz boz yeksənəqliyi fonunda “Sakit Don”u bəşər mədəniyyəti üçün bir töfhə olan yeganə əsər hesab edirəm. Buna görə də romanın indiki məcburiyyətçi sosrealizm nümunələri və zövqü əsasında yenidən işlənməsini həm də bu mədəniyyətə vurulan böyük zərbə saymaq olar. Əlbəttə, bu, müəyyən mənada həm də sovet quruluşuna vurulan bir zərbədir, onu Qərb dünyasının gözündən salan bir faktdır. …mən bolşevizmin mahiyyətini təşkil edən nə varsa, hamısına bütün qəlbimlə ən pis şeyləri arzulayıram, amma Sizin kitabın məhv edilməsi məni gerçəkdən yandırır. Bizdə kommunistlərə müxtəlif səbəblərə görə və ümumiyyətlə, müxtəlif cür nifrət edirlər. Şəxsən mən azad söz və həqiqətin car çəkilməsində gerçək gözəllik uğrunda mübarizə naminə (bir qədər pafoslu sözlərə müraciət etdiyim üçün qoy məni bağışlasınlar) kommunistlərə nifrət edirəm”.
İttifaqı rəsmi olaraq heç zaman qıtlığın olduğunu qəbul etməmişdi. Sovet İttifaqı haqqında amerikan və ingilis tədqiqatçıları Ukraynada baş verən qıtlıqdan bəhs edirdi, amma bu faktlar ötəri qeyd olunurdu. Kollektivləşmənin zərbəsi təkcə Ukraynaya dəyməmişdi. Qazaxıstanda da bir milyon insan ölmüşdü. Şimal Qafqazda və Quru Torpaqlarda ölü sayı bir milyon idi.
Görkəmli rus bəstəkarı Dmitri Şostakoviçin xatirələrini oxuyanda adam dəhşətə gəlir. O, yazır ki, “ümid edirəm, nə vaxtsa əsrimizin 20-30-cu illərində qədim xalq mədəniyyətinin-folklorun məhv edilməsinin tarixi yazılacaq. O, həmişəlik məhv edilirdi. Şifahi olduğuna görə. Xalq müğənniləri, gəzərgi dərvişlər güllələndikcə onlarla birgə yüzlərlə möhtəşəm musiqi əsərləri də məhv edilirdi. Heç yerdə, heç kim tərəfindən kağıza köçürülməyən əsərlər həmişəlik və bərpaedilməz dərəcədə məhv olunurdu”. Sovet diktaturası üçün şifahi ədəbiyyat yazılı ədəbiyyatdan daha təhlükəli idi. Xatırlayıram, sovet illərində Azərbaycanda da meyxanaya qadağa qoyulmuşdu. Çünki meyxanada çılpaq həqiqətlər dilə gətirilirdi. Sovetlər ölkəsində isə “hər şey qaydasında idi”, “ideal cəmiyyət” qurulmuşdu. Kommunizmə gedirdik...
Sovet gəncliyinin Amerika sevgisi
Stalin epoxası başa çatandan sonrakı mülayimləşmə dövründə yazıçılar, şairlər Ezop diliylə də olsa, fikirlərini sətiraltı misralarla deməyə başladılar. Amma o zaman da hər sözü, hər cümləni mikroskopla yoxlayırdılar, demədiyi fikri yazıçının boynuna qoyurdular. Andrey Voznesenski tribunada çıxış edərkən rəyasət heyətində oturan N. Xruşşov onun sözünü kəsib “bu ölkəni bəyənmirsənsə, çıx get!” deyə qışqırmışdı. O dalğada ədəbiyyata gələnlərdən biri də əslən yəhudi olan Sergey Dovlatov idi. Həmin dövrdə sovetlər ölkəsində amerikan nəsrinə, ümumiyyətlə, Avropada yaranan ədəbiyyata şiddətli maraq vardı. Sovet gəncliyi amerikan ədəbiyyatının timsalında azad ədəbiyyatı görürdü. Elə Dovlatovun özü də müsahibələrindən birində bu haqda danışıb. O, mühacirətdə olduğu zaman amerikan nəsri haqqında belə danışırdı: “Amerikan ədəbiyyatı o vaxtkı sovet ədəbiyyatının fonunda olduqca azad, qandalsız görünürdü, orda rus ədəbiyyatında qadağan olunmuş şeylər haqqında sərbəst danışılırdı, misalçün, elə insan münasibətləri haqqında. Amerikan ədəbiyyatı bizim bildiyimiz kimi, əvvəldən həqiqətpərəst idi. Çünki amerikan yazıçılarının heç yalançı əsərlər yaratmaq stimulu olmayıb”. Dovlatov kimi düşünənlər çox idi. 1941-ci ildə Rusiyanın Ufa şəhərində doğulan Sergey Dovlatov elə gəncliyindən sərbəstliyə meyli ilə seçilib, onun xarakterində tabeçilik yox idi. 1959-cu ildə Leninqrad Dövlət Universitetinin fin dili filologiyası fakültəsinə qəbul olunsa da iki ildən sonra pis oxuduğuna görə universitetdən qovulmuşdu.
“Əcnəbi qadın” romanını isə yazıçı mühacirətdə yazıb. Əsərin qəhrəmanı olan Marusya nümunəvi sovet ailəsində doğulub, hər şeylə təmin olunub. Yazıçı onu “yaxşı ailədən olan qız” adlandırır. Atası nomenklaturanın orta həlqəsinə aid idi. Qız bir yəhudiyə aşiq olur və bütün həyatı alt-üst olur. Sevgilisi ona Soljenitsının “Arxipelaq Qulaq” əsərini oxumağa verir. Sadəlövhlük onun yolunu Avropaya, ordan da Nyu-Yorka aparıb çıxarır. Burda isə rus mühacirləri ac qalmamaq üçün hər işlə məşğul olmağa razıdırlar. Hər kəsin öz sahəsində çalışması çox çətindir və bəzi hallarda mümkünsüzdür. Dovlatov bu əsərində Amerikadakı sovet mühacirlərinin çətin, əzablı həyatını təsvir edir. Yazıçı mühacirətdə öz əsərlərinin çapıyla bağlı çoxlu çətinliklərlə üzləşir. Nəşriyyatlar onun və digər tanınmayan yazıçının kitabını min tirajdan artıq çap etmirdilər. Məncə, ABŞ kimi nəhəng bir ölkədə bir yazıçı üçün min tirajın nə demək olduğunu izah etməyə ehtiyac yoxdur. Sovet İttifaqında isə mühacir yazıçının kitabları qara bazarda ən tanınmış sovet yazıçısının kitabından da baha satılırdı. O, bütün çətinliklərə rəğmən yazırdı. Emiqrantlar arasında məşhurlaşan “Yeni Amerika” qəzetini nəşr edirdi.
“Sovet həbsxanası – istibdadın bitib-tükənməyən müxtəlifliklərindən biridir. Əhatəli zorakılığın kütləvi formalarından biri”.
Məhbəslə azadlıq arasındakı oxşarlıqları kəşf edən Dovlatovun “Zona”sında qadağaların hər iki üzündən eyni dünya boylanır...
