Nizami Bayramlı - Xirtdəyə qədər dua

Zülmət qaranlıqdır bu,

İldırımın guruldayıb 

çaxa  nolar, çaxa nolar,ilahi..!

Səsdən hürkəm, 

Təki,  bir anlıq işığın

qaranlığı üstələyə,

bu zülməti yıxa nolar, yıxa nolar, ilahi..!

°

Dünənim lənətlənib,

Bu günüm cadulanıb,

Sabahıma qıyılacaq,

Əlimi tut, əlimi tut, ilahi..!

Boğazımacan doluyam,

Kirpiyiməcən yağışam,

Bir məhşər aham, qarğışam,

Dilimi tut, dilimi tut, ilahi..!

°

Üzüm də dönükdü sənə,

Sözüm də dönükdü sənə,

Yaşamağım yükdü sənə.?!

Yükünü at, yükünü at, ilahi...

Ya da çevir üzünü,

Könlümə bax,

Ruhuma bax,

Çətindəyəm, yandırmağa bircə dəfə

Tükünü at, tükünü at, ilahi...

°

Qədərimlə barışımmı,

Taleyimə küsümmü,

Alnımı harana qoyum,

Yazıma sığal çəkəsən..?!

Üzüm də dönükdü sənə,

Sözüm də dönükdü sənə,

Üzümə sığal çəkəsən,

Sözümə sığal çəkəsən...

İlahi, mən çox pisəm,

Sən necəsən, necəsən...

Vəli Efenin şeiri haqqında bir neçə cümlə

Bu şeir mövzusuna görə Tanrı ilə insan arasında olan münasibətin poetik ifadəsidir, de gəl ki, qurulan münasibət ənənəvi deyil, daxili sarsıntı ilə yüklənmişdir. Görünən mənzərə budur ki, müəllif bu şeirlə xirtdəyə qədər dua edib. 

Şeirin ilk misrasına nəzər yetirsək, aydın şəkildə görərik ki,– “Zülmət qaranlıqdır bu” – müəllif məkana və ruha aid olan dərin bir boşluğu diqqətə çatdırır və dərhal ekzistensial kontekstə keçir. Və misradakı “zülmət” sözü sadəcə fiziki qaranlıq deyil, insanın mənəvi qaranlığı, yolunu, ümidi və Tanrını itirmə halıdır. Bu cür başlanğıc oxucunun şeirin emosional tonuna uyğunlaşmasını təmin edir və bütün struktura qaranlıq bir fon verir.

İldırımın “çaxması” isə bu qaranlığa bir anlıq işıq salmaq istəyi deyil, həm də Tanrıdan gələcək ani bir əlamətə ehtiyacdır.

“Çaxa nolar, çaxa nolar, ilahi” təkrarı şeirdə dua formasını xatırladır, amma bu dua boyun əymək yox, üsyankarlıqla yüklənib.

Təkrarlar burda texniki yox, funksional poetik elementə çevrilib – onlar emosional gərginliyi artırır və səsin təkrar-təkrar dərinlikdən gəldiyini hiss etdirir.

Bu struktur, müəyyən mənada zikri xatırladır – amma Tanrını xatırlamaq yox, Tanrını çağırmaq zikri.

Növbəti misralarda “bir anlıq işığın” qaranlığı “yıxması” arzusu, əslində, ilahi toxunuşa duyulan ümidsiz ehtiyacdır.

Müəllifin məqsədi işığa çıxmaq deyil, qaranlığın dağılmasını təmin etməkdir – bu isə artıq xilas yox, məhv arzusudur.

Burada pozitiv ilahi gözlənti yox, qaranlığın içində əriyib getməkdən qorxu var.

İkinci bənddə keçmiş, bu gün və gələcək arasında qurulan münasibət tamamilə dekonstruktivdir – zaman parçalanmış, dəyərlər silinmişdir.

“Dünənim lənətlənib, bu günüm cadulanıb, sabahıma qıyılacaq” misrası ilə müəllif zamanın bütün təbəqələrini mənfi hal kimi təqdim edir.

Bu ifadələr poetik yox, fəlsəfi tutum daşıyır – burada insanın taleyi deyil, zamanla münasibəti sorğulanır.

“Əlimi tut, ilahi” deməklə şair əvvəlki üsyanı unutmur, sadəcə çarəsizliyə keçid edir.

Bu keçid, Tanrıya qarşı duyulan ikili münasibəti göstərir – həm qəzəb var, həm ümid.

“Boğazımacan doluyam, kirpiyiməcən yağışam” misrası klassik təhkiyədən uzaqlaşıb modernist poetikaya yaxınlaşır.

Burada obraz yaradılmır, hal təcrübəsi verilir – yəni şair özünü hiss, su və ah kimi təqdim edir.

Bu hal konkretlikdən uzaqdır, amma məcaz gücünə əsaslanaraq oxucuya real ağrı yaşadır.

“Bir məhşər aham, qarğışam” misrası isə obrazın kulminasiya nöqtəsidir – burda artıq insan yox, qiyamətə bərabər bir ruhi partlayışdan bəhs edilir.

Bu misra şeirin ritmini artırsa da, sonrakı sətirlərdə bu gərginliyin azaldılmaması müəyyən poetik tıxanma yaradır.

Oxucu fasilə gözləyir, amma ritm dayanmadan davam edir – bu da şeirdə nəfəs alma imkanını azaldır.

“Dilimi tut, ilahi” deyimi, Tanrıdan sükut istəmək kimi görünür, amma əslində, artıq sözə olan inamsızlığın ifadəsidir.

Sözə inamsızlıq – yazı üçün həm təhlükəli, həm də poetik cəsarətli bir fikirdir.

Şeirin üçüncü hissəsində “dönük üz” və “dönük söz” anlayışları üst-üstə gəlir, bu isə Tanrı ilə münasibətin kəskinləşdiyini göstərir.

Burada “dönük” sözü həm günahkarlıq, həm də etiraz mənasında işlənir – bu ikili məna oxucunu mövqeyini müəyyənləşdirməyə məcbur edir.

“Yaşamağım yükdü sənə?!” sualı poetik zərbədir – çünki bu, ilahi ədalətə açıq şəkildə toxunmaq cəhdidir.

Bu misra həm poetik, həm etik cəhətdən sərhəd misradır – onu yazmaq şairin məsuliyyətidir, oxumaq isə oxucunun.

“Yükünü at, ilahi” deyimi isə artıq səbirin sonudur – bu, Allahdan bağış deyil, qərar tələb etməkdir.

Bu nöqtədə artıq şair dua edən yox, haqq tələb edən mövqedədir – bu, modern dövrün poetik üslubuna uyğundur.

Sonra isə qəfil yumşalma gəlir: “Könlümə bax, ruhuma bax...” – bu, bir az əvvəlki sərtliyin yaratdığı tarazsızlığı aradan qaldırır.

Bu yumşalma şeirin daxili ritmini düzəldir və balansı bərpa edir.

“Yandırmağa bircə dəfə tükünü at...” misrası çox orijinal və metaforikdir, amma bir qədər qapalıdır.

Bu cür metaforalar oxucudan əlavə diqqət və ya kontekstual təhlil tələb edir.

Bəzən bu tip obrazlar şeiri zənginləşdirsə də, onun anlaşılma dərəcəsini azalda bilər.

Final hissəsində şair yenidən “dönüklük” ideyasına qayıdır – bu isə poetik dairəvi quruluş yaradır.

“Alnımı harana qoyum, yazıma sığal çəkəsən?” misrası həm metafizik sualdır, həm də qayıdış arzusu.

Bu nöqtədə şair artıq üz çevirməyi yox, sığal istəyini dilə gətirir – bu, daxili dramatizmin yumuşaldılmasıdır.

Şeirin son misrası – “İlahi, mən çox pisəm, sən necəsən?” – təkcə ən güclü poetik dönüş deyil, həm də varoluşsal sualdır.

Bu sual Tanrını cavab verməyə çağırmır, onu “hal” kimi anlamağa çalışır.

Bu da şeiri klassik teistik poetikadan fərqləndirən əsas cəhətdir.

Yəni burada Tanrıdan bağışlanma yox, başa düşülmə gözlənilir.

Bu gözlənti oxucuya tanış gəlir, çünki çağdaş insan üçün də Tanrı bir sığınacaq yox, sual yeridir.

Bütün bu elementlərə baxanda şeir çağdaş Azərbaycan poeziyasında fərqlilik ortaya qoyur.

Səmimiyyəti, ritmi, strukturu və fəlsəfi dərinliyi onu sıradan mətnlərdən ayırır.

Təkrarların sayı bir az azaldılsa, bəzi misralar yenidən düşünülüb ritmik nəfəs açılsa, şeir daha güclü olar.

Metaforaların bir qismini açmaq və ya onlara yön verəcək kontekstual ipucları əlavə etmək oxucunu çaşqınlıqdan qurtarar.

Vəli Efe hiss etdiyini deyil, hissin özünü yazıb – bu isə şairlik üçün vacib mərhələdir.

Şeirdəki qaranlıq təsvirləri insan ruhunun labirintindən xəbər verir – və bu labirintdə Tanrı da, insan da azıb.

Bəzi misralar istər forma, istər fikir baxımından müasir ekzistensial poeziya ilə səsləşir.

Burda Rilke, Celan, hətta Şəfiqə Əfəndizadənin bəzi səmimi fəryadlarını xatırladan notlar da var.

Bu şeir bir mövzu üzərində qurulmayıb – bu, bir halın tam mənzərəsidir.

Müəllif həyatın tən ortasında susub, içində danışmağı bacarıb.

Bu cür mətnlərdə yazı yox, hansı halda olursansa, o üstün gəlir – və bu, artıq poeziya deyil, yaşamdır.