Nizami Bayramlı - Bir də bu məsələnin təbiət tərəfi var

Xəyyam Rəfilinin "Ölü quşlar" hekayəsi haqqında bir neçə cümlə

"Əgər quşlar səssizdirsə, deməli, hava çirkli deyil, ruh çirkli olub".

                                                     T.S.Eliot

Eliot-un dediyi kimi, səssizlik bəzən havanın yox, ruhun çirklənməsidir – Xəyyam Rəfilinin “Ölü quşlar” hekayəsində də bu səssizlik sadəcə fon deyil, mətnin əsl qəhrəmanıdır. Hekayənin içindəki ölüm yalnız bioloji hadisə kimi təqdim olunmur, əksinə, bu, ruhsuzluğun, laqeydliyin və hissizliyin sistemləşmiş formasına çevrilir. İnsanlar danışmır, soruşmur, maraqlanmır – bu susqunluq, əslində, hekayənin ən qorxulu tərəfidir. Müəllifin bəzi obrazlara münasibəti isə bəzən o qədər də qənaətbəxş deyil – elə bil ki, onlar artıq insan deyil, əşya kimi yerləşdirilib mənzərəyə. Hekayədəki ölü quşlar təkcə yerdə yox, havadakı insan ruhlarında da cansız uçur.

Müharibənin sərtliyini uşağın dünyasından izah etmək asan məsələ deyil, Xəyyam Rəfilinin bu cəhdi mətnin ən güclü nöqtəsidir. Lakin bəzi anlarda hekayə sanki öz şairanə qabarıqlıqlarında ilişib qalır və hadisənin ağrısını dərindən hiss etdirməyə imkan vermir. Ananın qanı torpağa süzülür, amma o an oxucunun yaddaşında deyil, bədii təsvirlərin qat-qat qatında saxlanır.

Uşağın gördüklərini anlamağa çalışması ilə müəllifin ədəbi dillə oynamağı arasında bəzən sərhədlər itir. Sadə baxışlar yerini mürəkkəb metaforlara verir, bu da hekayənin içindəki dürüstlüyü azacıq sındırır. Metaforlar çoxaldıqca mərhəmət azalır. Təhkiyənin səmimiyyəti elə məhz dilin təbiiliyində yatır, burada isə bu təbii axın bəzən kəsilir. 

Bir nüansı da qaçırmaq olmaz, hekayənin minimalizmi və susqun atmosferi müəllifin sözlərin çoxluğuna yox, onların mənasına və təsirinə güvəndiyini göstərir. Simvolik detal və səssizlik üzərindən psixoloji dərinlik qurması isə onu çağdaş ədəbi texnikalara bələd bir müəllif kimi təqdim edir. Amma bir məsələ də var ki, simvollar yığcamlıqlarını itirərək təkrar-təkrar təklif olunur, sanki hər bir detal hekayədəki dağıntının özünü israrla təkrarlayır. Bu da bəzən oxucunu hadisənin dərindən qavranılmasından uzaqlaşdırır, onu səthdə saxlayır.

Hadisənin geniş kontekstdən ayrılıb parlaq bir fraqment kimi təqdim olunması həm mətni daha poetik edir, həm də oxucunun tam mənzərəni qavramasını çətinləşdirir. Sanki hadisə arxa planda qalar, yaddaşın səs-küyü isə ön planda rezonans doğurar.

Sonunda, “Ölü quşlar”ı bədii dil və emosional dərinlik bir arada daşıyan, amma bəzən formanın məzmundan üstün gəldiyi bir mətn kimi qiymətləndirmək olar. Mətnin təsir gücü daha da artırıla bilərdi əgər dilin bəzəkli parıltısı içində hekayənin öz sadə və qaranlıq həqiqəti itirilməsəydi.

Hekayə, sükutun içində gizlənmiş sarsıntını danışır. Dilin bəzəyi gözəllik yaratsa da, sadə ağrı daha dərin iz qoyar. Xəyyam Rəfili duyğunu poetik ehtiyatla toxuyur, amma bəzən o toxunuşun altında həqiqət itir. Əslində, səmimiyyət və təbii axıcılıq hekayənin ruhunu daha da qüvvətləndirərdi. Beləcə, “Ölü quşlar” həm xatirə, həm də ehtiyatlı bir çağırış olaraq qalar.

Müəllifin poetik yanaşması hekayənin duyğusal yükünü artırmaq istəyini göstərir, amma bəzən bu bədii zəriflik hadisənin mahiyyətini bulandırır. Simvol və metaforların çoxluğu mətnin təbii axıcılığını zəiflədir və oxucunun təcrübəsini parçalayır. Uşağın baxışından danışmaq cəsarət tələb edir, amma dilin yetkinliyi bu perspektivin inandırıcılığını azaldır. Hadisənin geniş kontekstdən kənarda qalması hekayənin emosional çəkisini məhdudlaşdırır. Nəticədə, “Ölü quşlar” həm potensialını tam istifadə edə bilməyən, həm də bədii ifadə ilə realizmin balansını tam qura bilməyən bir mətn kimi yadda qalır.

Son olaraq, belə bir qənaətə gələrik ki, Xəyyam Rəfilinin “Ölü quşlar”ı poetik bir xatirə kimi oxucunu öz sirli səssizliyinə çəkir. Amma bəzən bu səssizlik öz içində yüklənmiş həqiqətin səsini boğur. Müəllif obrazları kütləvi və cansız fiqurlara çevirərək, onların həyat nəfəsini sanki uzaqlaşdırır. Bu da oxucuda emosional əlaqənin təbəqələrini incəliklə qurmağa imkan vermir. Hekayədə səssizliyin dalğaları ilk baxışda dərin, lakin təkrarlanan ritmlər kimi yavaş-yavaş oxucunun duyğularını əritməyə başlayır.  Bəzən də mətnin təzə nəfəsini söndürür. Uşağın saf baxışından bəhs etmək mühüm bir cəsarətdir, amma bu təmizlik bəzən mürəkkəb dilin ağırlığında itərək, təbii axıcılığını itirir və ürəkdən gələn səsdə sükut yaradır. Minimalizmin zərif pərdəsi altında gizlənən psixoloji qatlar hekayəyə intellektual rəng qatır, lakin bu rəngarənglik çox vaxt oxucunu əhatə etməyən bir təbəqəyə çevirir. Hadisənin geniş dünyadan soyutlanması mətni poetik məkana çəkir.

  Lakin bu uzaqlaşma oxucu ilə ürək arasında incə bağların qırılmasına gətirib çıxarır. Müharibənin çirkli qoxusunu uşağın saf gözləri ilə duymaq cəhdləri parlaqdır, amma bəzən bu işıq parlaq şüaların altında qalan kölgələrə dönür. Bədii bəzəklərin bol olması hekayəni zərif şar kimi parlaq edir, amma həmin şarın içindəki kədər və boşluq zəif görünür. Oxucunun obrazlarla dialoqu yetərincə qabarıq olmadığı üçün, bəzən hekayə səthi gözəlliklərdən ibarət bir tabloya çevrilir. Nəticədə, “Ölü quşlar” sükutun simfoniyası kimi parlayır, amma bu simfoniya bəzən öz ritmini itirərək məzmunun dərinliyinə çatmaqdan uzaqlaşır. Bir də bu məsələnin təbiət tərəfi var, yazmaqdan çox danışmağa ehtiyacı olan tərəfidir.