İlahə Allahverdiyeva - Dağların Səssiz Nəğməsi və Yaddaşda Qalan Həsrət
Qərbi Azərbaycan – dağların kölgəsində, suların dərinliyində, torpağın sükutunda bir xalqın tarixini daş-daş, iz-iz yaşadan unudulmaz bir coğrafiyadır. Bu ərazilərdə hər daş danışır, hər çay söyləyir, hər
ağac kökləri ilə bir tarix pıçıldayır. Səssizlik də danışır burada — çünki bu səssizlikdə bir xalqın köçürülmüş, amma heç vaxt qırılmamış nəfəsi yaşayır. Hər addımda, hər abidədə, sanki sükuta bürünmüş bir dua səslənir.
O duaların ilk nəğməsi Zəngəzurun zirvələrindən yüksəlir. Burdakı dağlar təbiət möcüzəsi olmaqla yanaşı həm də dirənişin daş kitabəsidir. Bu yerlərdə Gülnəzər məscidi artıq görünməsə də, varlığı sanki torpağın dərinliyində nəfəs alır. Sıldırım qayalar hələ də sükut içində o köçün kədərini, o müqavimətin əzmini daşıyır. Daşlara hopmuş səslər, əsrlərin sükutunda xalqın həsrətini dilləndirir. Ələsgər mahalının bağrında isə Dəmirçilər kəndinin memarlıq inciləri – qoşa minarəli məscidi və qədim karvansarası – artıq yalnız xatirələrdə yaşayır.
Bu səslər bir axın kimi, İrəvana doğru enir. İrəvan qalası keçmişin sinəsinə çəkilmiş çapıq kimi hələ də ayaqdadır. Onun hər daşında bir döyüş, hər səssiz divarında bir hayqırtı yatır. Rəcəb Paşa məscidinin qalmış qalıqları isə duaların zamanla necə daşlaşdığını göstərir. Şəhər unudulmaq istənən bir yaddaşın mərkəzinə çevrilmiş – özü silinmiş, amma izləri hələ də qəlblərdə yaşayan bir məkandır. Səfəvilər dövrünün mədəniyyət izləri – hamamlar, mədrəsələr, xanəgahlar – bir-bir yoxa çıxdıqca, torpaq daha da ağırlaşır. İrəvanın Əmir Sədi məscidi, Abbas Mirzə karvansarası və Güllü mədrəsəsi artıq daşda deyil, xalqın yaddaşında yaşayır.
Oradan yol bizi Göyçəyə aparır – elə bil İrəvanın kədəri bu suların əksində sükuta qərq olur. Göyçə gölü öz dərinliyində illərlə gizlədilən xatirələri də saxlayır. Gölün səssizliyi, ətrafındakı türbələrin daş susqunluğu ilə birləşərək görünməyən bir nəğməyə çevrilir. Hər dalğa bir xatirə, hər külək bir ad qoyur bu torpağa. Hacılı və Zod kəndlərindəki minarələr, Kərimli məscidinin əyilmiş qapıları indi sadəcə küləyin oxuduğu sətirlərdir. Daşkənd kəndinin iki minarəli məscidi və Qurudərə kəndinin mədrəsəsi bir zamanlar bu torpağın maarif çırağı olmuşdu.
O nəğməni dağlardan çırpınaraq Dərələyəz qarşılayır. Dərələyəz qalası fırtınalara sinə gərmiş bir əzəmət simvoludur. Bu torpaq danışmasa da, Təpəgöz məscidinin izləri bu danışılmaz sükutu tamamlayır. Burada izləri silinməyə çalışılan hər məscid, hər qala bir xalqın zamanla daşlara köçmüş özünüdərkidir. Dərələyəzin yolları bizi Basarkeçərə doğru aparır – orada türbələrin baş daşları, xalqın boynubükük, amma yenilməz yaddaşına çevrilir. Ərdəşəvi, Qarakilsə və Dəvəgözə kəndlərindəki abidələr – həm keçmisin bir parçası, həm də ümidin sükutda gizlənmiş sədasıdır.
Basarkeçərin səssiz dağlarından Şörəyelin sərt torpaqlarına keçid elə bil tarixdə bir səhifənin çevrilməsidir. Şörəyel türbələri, dağların qoynunda uyuyan, amma xalqın ruhunda daim oyanıq qalan bir tarixin izləridir. Bu diyarda zaman dayanıb sanki, amma daşların hər biri saat kimi çalışır – keçmişi indi ilə bağlayır, indini isə gələcəklə. Həmzəli və Köhnə Əskəran kimi kəndlərdə ucalan minarələr sanki göylə torpaq arasında bir körpüdür. Digər yandan, Gərnis və Sarıqaya kəndlərinin qəbiristanlıqları əcdad nəfəsinin torpağa köçdüyü yerdir.
Bu yaddaş körpüsünün davamı kimi Tavusun ucalığı görünür – o zirvələr sanki Şörəyelin dağ ruhuna cavab verir. Tavus qalası bir xalqın içindən boy atan qürur kimi yüksəlir. Tavus məscidi, sükutun içində səslənən son dua kimi, torpağın sinəsində gizlənmiş əzmin simvoluna çevrilmişdir. Bu yüksəkliklər azadlıq eşqi ilə nəfəs alır, abidələr müqavimətin simvoluna dönür. Aşağı Şorca kəndindəki qədim karvansara qalıqları bir zamanlar bu torpağın qapısını dünyaya açan yolların izidir.
O yolların səsi bizi Ağbabaya aparır – türbələr, məscidlər bu xalqın daşlaşmış dualarıdır. Ağbabanın çiçəkləri baş əyir, amma kökləri hələ də dərində, hələ də diridir. Hər addım, hər nəfəs bir səsə çevrilir – və bu səs, itirilmiş deyil, qayıtmaqda olan bir yurdun xəbərini verir. Saral kəndinin üzərindəki qalanın qalıqları ucaldıqca, yaddaş da dirçəlir. Qarakəndin İmamzadə türbəsi isə islam izlərini daşımaqla bərabər həm də mənəvi bir çağırışdır.
Və biz bu səfəri davam etdikcə, addımlarımız bizi Alagözün ətəklərinə aparır – orada, yaylaq xatirələri ilə dolu çəmənliklərdə unudulmuş nəğmələr torpaqla pıçıldaşır. Əzəl boyu orada yasəmən kimi açan türk nişanələri, hər rəmz, hər iz ilə dirçəlməyə səsləyir. Hər səhər yeli, hər axşam dumanı bu yaddaşı yenidən alovlandırır. Alagözün Aşağı Şorca kəndindəki qəbiristanlıq isə adını daşıyan əbədiyyətin sükutunda yaşamağa davam edir.
Bu sükuta yavaş-yavaş Ayrım torpaqları da qoşulur – hər daşında bir ata ocağı, hər izində bir unudulmuş nəsil yatır. Ayrım qalası təkcə keçmişin izlərini deyil, həm də gələcəyin addımlarını gözləyir. Onun torpağına hopmuş dualar, göyə yüksələn ümidlərə dönüşür. Nərimanlı kəndindəki qədim mədrəsə izləri elm və mənəviyyatın zamanla daşlaşmış sədasına çevrilir.
Ayrımdan qopan xatirələr, sanki Abaranın sərt qayalarına yön alır – burada, dağ kəndlərinin sükutu altında gizlənmiş qəbiristanlıqlar, unudulmuş mədrəsələr zamanın pərdəsini kənara çəkərək bir xalqın öyrənilməmiş tarixini nəğmələndirir. Hər abidə qayıdışa yazılmış bir məktub, hər daş başa çəkilmiş bir çadırdır.
Bu nəğmənin ahəngi ilə Qəmərli düzləri açılır göz önündə – bir zamanlar ticarətin, sənətin, söhbətin nəfəs aldığı bu geniş düzənlik indi sükutun toxunduğu naxışlarla örtülüdür. Amma o naxışlar yerə yox, göyə yazılır – ucalıqda yaşamağa davam edən bir xalqın mirası kimi. Qəmərlidəki Dədə Qorqud məscidinin dağıdılmış izləri, min illərin yaddaşına çevrilərək dirənişin əbədiliyini pıçıldayır.
Bu sətirlər boyu sükutla danışan daha necə bölgə, neçə iz var- Amasyanın qaya qoynunda sıxılmış türbələri, Dərəçiçəyin unutmaq istənilən kitabələri, Zəngibasarın səssiz minarələri, Vedibasarın daşlaşmış Mədrəsələri - hamısı bir xalqın ölməyən harayını daşıyır. Zəngibasarın Gulabat kəndindəki karvansara izləri, Vedi qalası və Qarabala kəndinin məscidi də eyni çırpıntının izlərini torpağa həkk edir.
Çünki Qərbi Azərbaycan sükutun içində səslənən tarixdir; daşın altında qalan, amma qəlblərdə ucalan bir haraydır. Onun sükutu danışır, dağı ağlayır, daşı dua edir. Bu torpaqlar heç vaxt ölməyib – sadəcə qəlblərdə yerini dəyişib. Və bir gün, dağların yenidən səsləndiyi, türbələrin işıqlanıb məscidlərin azanla titrədiyi gün gələcək. O zaman tarix sükutdan oyanacaq… və Qərbi Azərbaycan yenidən danışacaq.
