Könül Nuriyeva - Gerçəkliyin bəlası ( tarixi publisistika)
Gözləri ayrı- ayrı adlandırmaq mümkün olsaydı, birinin adını gerçəklik, o birini bəla qoyardım. Bu gözlərin sahibini isə tarix adlandırardım.
Əhalisi 1820- ci ildə iki min beş yüz nəfər olan Bakı müsavat, proletar, sovet, erməni, soyqırım, işğal, faciə sözlərini özünə yaxın buraxmaq istəmirdi. “ Öz əməyi ilə dolanan fəhlə” proletar kəlməsi ilə eyni mənaya gəlirdi, bu istiqanlılığa baxmayaraq Bakının özünə yad olan terminlərə allergiyası vardı.
Siyasi, iqtisadi, sosial vəziyyətləri kənara qoyaraq, Bakının mədəni halına sehrbaz çubuğu ilə toxunmaq istəyirəm. 1880- ci ildən sonra şəhərdə “ rus- tatar məktəbləri” açılırdı. Çarın ruslaşdırma ideyalarına qarşı yaranan cəmiyyətlər milli tərbiyəyə xidmət etməli idi. 1901- ci ildə Z. Tağıyevin qız gimnaziyasını açmasından sonra, “ Səadət” məktəbi də yaradıldı. Türk kapitalistləri qəzet, jurnallara yardım edir, xaricdə oxuyan tələbələrə pul göndərirdilər.
Üsuli- cədid məktəblərində rus dili ayrı fənn kimi öyrədilirdi. Şamaxıda S.Ə Şirvanin məktəbi belə adlanırdı.
Məktəblər, ziyalılar, nəşriyyatlar, kitabxanalar artıqca, bədii əsərlər yazıldıqca əhali özünün savadsızlığını dərk edirdi. Başdan iylənən balıq misalındakı kimi, idarəetmə güclü və öz mənafeyini güdən əllərdə idi. “ Böyük qardaş bizə baxırdı”.
1905- ci ildə milli hərəkət tərəfdarı olan M. Bağırzadə adlı tacirin köməkliyi ilə Tiflisdə C. Məmmədquluzadə və Ömər Faiqin başçılığı ilə “ Qeyrət” nəşriyyatı yaradıldı. Tarixi xronologiyanı, adları çoxunuz bilirsiniz, qeyd etdiklərimdə incə nüanslar var. Üzdə görünənlərin, tarixin yaddaşında qalanların deyil, fədakar insanları görmyinizi istəyirəm. Bağırzadə kimi, adları tarixin qaranlığında unudulan tacirlər, orta imkanlılar, ümumi işin xatirinə köməyini əsirgəməyənlər bu gün də var. Niyə onlar unudulur? Tarixin gercək bəlalarından biri budur.
**
Tənqid ədəbiyyat və tarixi birləşdirən vasitədir. Deyərdim ki, əsas vasitədir. Tarixi şəxsiyyət və ədəbi şəxsiyyət qədər kimlər tənqid olundu ki?!
Bakı palçıq vulkanlarına oxşayırdı. Mənə görə, bu şəhər iki əsr, beş əsr əvvəl və bu gün də eyni vəziyyətdədir. Daxili qaynar, ilhamlı, yaradıcı. Xaricdən sakit, bir az çəkingən və gözləmə mövqeyində olan.
Ədəbi tənqidin hər zaman boynu qısıq olub. Ağzını açan kimi güllələyiblər, ya gecə ikən evindən aparıblar, ya əqidəsindən döndəriblər. Bəlkə ona görədir ki, biz tənqidə dözə bilmirik. Qəlbimizə dəyir, əks təsir sindromu yaradır bizdə. Evdə bişməyib, qonşudan gəlməyib ki. Həmişə düşünürəm ki, nəzmin, şeriyyatın orta əsrlərdəm bəri bu günümüzdə səviyyəli olmasının səbəbi nə?
Axı elə orta əsrlərdə nəsr nümunələri də kifayət qədər çox idi, bu gün də çoxdur. İnsanın içini titrədən nəsr yoxdu desəm, xarici yazarlar kimi Azərbaycan nəsri yaxşı mənada cazibəli dağıtmaq effekti vermirsə, bunu etiraf etməliyik. Bu elə tənqidin, məhz özünü tənqidin bir hissəsidir.
1840- cı ildə M. F . Axundov Vaqif və Zakirin şeirlərindən ibarət antologiya tərtib etmiş , bu kitabda “ sənət sənət üçündür” fikrini rədd edərək, “ sənət həyat üçündür” ideyasını müdafiə etmiş və forma üçün mövzunu fəda edən yazıçıları kəskin tənqid etmişdi.
**
“ Kəmalüddövlə məktubları”nda çox sevdiyim bir cümlə var. “Yeni bir din gətirdiklərini bəhanə edərək , ərəblər ağ ipək üzərində çox qorxu verən və az ümid göstərən bir məktub yazdılar.” Sanki bu sətirlərlə yazıçı 1920- ci ildə Qızıl Ordu tərəfindən işğal gününü göstərir. Axundovun tarix və ədəbiyyatın vəhdətindən, muəyyən mənada təzadından bəhs edən məqalələri dövrünə görə çox irəlidə idi. “Babilik əqidələri” , “ Jon Stüart milli azadlıq haqqında “ ,”Yek kəlimə” buna misal ola bilər. Ədəbiyyatın da tarix səbəbindən geri düşməsi gerçək bəlanın ikinci səbəbidir. İzah edim; əgər milli , iqtisadi, siyasi, elmi sahələr inkişaf etsəydi, yazının işi özünü ədəbiyyata həsr etmək olacaqdı. Axundov və onun timsalında dövrün bütün yazıçıları savadsız qonşunun maddiyatsızlığının, bixəbərliyinin dərdini çəkməkdənsə, ölkənin siyasi geriliyindən məqalə yazmaqdansa, sırf ədəbi lahiyələrlə məşğul olacaqdılar. Bu ədəbiyyatın dərinləşməsinə gətirəcəkdi. Bilirəm, mübahisəli fikirdi. Amma bu gün də, maddiyyatdan əziyyət çəkən yazıçı ədəbi fəaliyyətini sabaha saxlayır. Çünki öhdəlikləri var, ailə qarşısında. Çünki ölkənin siyasi , iqtisadi çətinlikləri birbaşa yazıçının evinə təsir edir. Yazdığı kitaba mane olur. Bu keçən əsrdə də belə idi, indi də.
**
Geniş mövzu olsa da, sonda tarixlə ədəbiyyatın estetik tərəfinə toxunmaq istəyirəm. Polşa inqilabçısı S. Konarski Bakıda sürgündə idi. Sonralar onun asıldığı dar ağacının kiçik parçalarını boynundan asan Polşalı ədəbiyyatçılar tarixin ədəbiyyat üçün dar ağacı olduğu mənasını vermək istəmişdilər ya yox?!
A.Bakıxanov dekabristlərlə yaxından dost idi. Baxmayaraq ki, xan nəslindən idi, amma çar idarəsinə cəsarətli , milli ideyalara xidmət edən təkliflər verirdi. Onun “Hind nağılı” hekayəsi tarixlə ədəbiyyatın ən estetik nümunəsidir. Yazıçı Azərbaycana “ dövlət, haqq, hüquq, ədalət” fikirlərini gətirənlərdən birincisi olmuşdur. “ Kitabi- Əsgəriyyə” kimi zərif əsərin müəllifi, məhz ətrafdakı gərgin vəziyyəti gücü çatdığı qədər sabitləşdirmək üçün ədəbiyyat dünyasına tarix adlı gücü dəvət etməyə məcbur olmuşdur.
Ədəbiyyatın dili olmasaydı, tarixi gerçəklik, tarixi fəsadlar aradan qalxardımı?!
“Əgər sən azadlığın məşəsini bilsən və insanlığın hüququndan xəbərdar olsaydın, belə zülmə və rəzalətə dözməzdin... Sənə ancaq ürək birliyi və istiqamət birliyi lazımdır ki, inqilab edib itaətdən qurtulasan”
Axundovun bu ədəbiyyat çiçəklərinə bürünmüş tarixi müraciəti , tarixi bəlaların ədəbi gercəkliklə həll olunmasına, düz olanın üzə çıxmasına, ədalətin aşkarlanmasına ən təsirli nümunədir.
2020.18.5
