Kənan Hacıdan yeni yazı... Fədailər

“Dağ pələnginin aya yaxınlığı qədər...” 

Xatırlayıram, hər dəfə Təbriz adı çəkiləndə anamın gözləri yol çəkirdi. O taydakı qohumlarını, əmisi uşaqlarını düşünürdü, doğmalarının xiffətini çəkirdi. Bir ömür boyu onlardan uzaq yaşamağın ağrısı saçlarını erkən ağartmışdı. Anamın atası, babam Mircavad Səttarxanın silahdaşlarından olmuşdu, Məşrutə inqilabı süquta uğrayanda canını götürüb bu taya qaçmışdı. Həmin gün onun bütün silahdaşlarının artıq soyumuş cəsədi Təbrizdə dar ağacında yellənirdi. Bu haqda “Yaddaş kartı” romanında geniş yazdığımdan təfsilata varmıram. Mən uşaqlığımdan bəri anamın tükənməz ağrısını dərk etməyə çalışırdım, bu həsrət, bu nisgil mənə də sirayət edirdi. Anam danışırdı ki, Mircavad ağa son dərəcə mütaliəli adam idi. Mirzə Əbdürrəhim Talıbovun, Zeynalabdin Marağayinin əsərləri onun stolüstü kitabları idi. Bu ədiblər ötən əsrin əvvəllərində Səttarxan, Xiyabani hərəkatlarının intişar tapmasında, ideya istiqamətlərinin müəyyənləşməsində öz əsərləriylə iştirak etmişdilər. 
Anam atasından eşitdiyi əhvalatları mənə nağıl kimi danışırdı. Bu gerçək nağıllar sonralar mənim mənəvi dünyamın formalaşmasında böyük rol oynadı. İçimdə suallar yaranırdı. Biz niyə o taya gedə bilmirik? Niyə Vətən iki yerə bölünüb? Bu suallara cavab tapmaq istəyi ilə tarixə baş vurur, çoxlu kitablar oxuyurdum. Süleyman Rüstəm mənim uşaqlığımın ən sevimli şairi idi. İndi düşünürəm ki, bəlkə həmin suallara onun Cənub həsrətiylə yazdığı şeirlərində cavab tapırdım, ona görə şair mənə bu qədər doğma görünürdü? Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poeması bizim evdə dönə-dönə oxunurdu. Poemanı başdan-ayağa əzbərləmişdim. Dil-ədəbiyyat müəlliməsi olan anam Vətən həsrətini Şəhriyarın misraları ilə ovudurdu. Sonralar Məmməd Səid Ordubadinin “Dumanlı Təbriz”, Pənahi Makulunun “Səttarxan”, “Gizli zindan”, Mirzə İbrahimovun “Gələcək gün”, Söhrab Tahirin “Qonşu qızın məktubları”, “Sonuncu şah” romanlarını, Seyid Cəfər Pişəvərinin siyasi publisistikasını, “Zindan xatirələri”ni oxuyanda parçalanmış Vətənin tarixi taleyi bütöv mənzərəsi ilə gözlərim önündə canlandı. 
Bizim ailənin relikviyası həmişə kitab olub. Mirzə Ələkbər Sabirin “Hophopnamə”sinin 1911-ci ildə çıxan ilk nəşri, “Molla Nəsrəddin” jurnalının müxtəlif sayları babamdan qalan yeganə yadigarlardır ki, bu gün də kitabxanamda qoruyub saxlayıram. Orta məktəb illərində anam mənə əski əlifbanı öyrətmişdi və mən babamın əlyazmalarını oxuya bilirdim. Əski əlifbanı bilməyim bu gün bir çox məqamlarda mənim karıma gəlir. Deyilənə görə, babam dinə son dərəcə bağlı olsa da kifayət qədər mütərəqqi fikirli insan olub. 37-ci ilin repressiyaları zamanı din xadimlərini də gedər-gəlməzə yollayırdılar, növbə Mircavad ağaya çatanda kənd camaatı onu xilas edib. Deyiblər ki, onun dinlə heç bir bağlılığı yoxdur, seyid adamdır. Anam deyirdi ki, atam həbs təhlükəsini hiss edən kimi Hüseyn Cavidin kitablarını yığıb çardağda gizlətdi. Düşünübmüş ki, onu aparmağa gələndə evdə axtarış aparacaqlar, heç olmasa, bu kitablar ələ keçməsin. Dayım Murtuza Əsədullayev Bakı Darülmüəllimində təhsil almışdı və o dövrün mütərəqqi fikirli ziyalıları ilə, o cümlədən Mirzə İbrahimovla çox yaxın dostluq münasibətləri vardı. Böyük Vətən Müharibəsində ağır yaralanıb qayıdandan sonra ömrünün sonuna qədər Buzovnadakı 206 saylı orta məktəbdə coğrafiya müəllimi kimi çalışmışdı. Mən dayımı görməmişəm. O, 1953-cü ildə sinifdə dərs deyən zaman ürək tutmasından vəfat edib. Cəmi 41 il ömür sürüb. 
Onun Cənub ədəbiyyatıyla bağlı araşdırmaları vardı, əksəriyyəti əski əlifba ilə yazılmış bu əlyazmalarında mən ilk dəfə Məhəmməd Bağır Xalxalinin, Mirzə Mehdi Şükuhinin, Səid Səlmasinin, Mirzə Əli Möcüzün adlarına rast gəldim. Adlarını çəkdiyim bu şəxsiyyətlərin hər biri XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda təşəkkül edən maarifçi ədəbiyyat cərəyanının aparıcı simaları idilər. Sonralar klassik ədəbiyyatla ciddi məşğul olanda bu şairlərin yaradıcılığını dərindən öyrəndim və gördüm ki, onlar yaşadıqları dövrün, zamanın basqıları altında yazıb-yaradıblar. Xalqı cəhalətdən, elmsizlikdən xilas etməkdən ötrü öz həyatlarını təhlükəyə atıblar. Onlar istibdada qarşı öz qələmləriylə döyüşüblər. Nəcəf bəy Vəzirovun Fəxrəddini (“Müsibəti-Fəxrəddin”) bu tipli ziyalıların ümumiləşdirilmiş obrazıdır. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Cənub şairlərinin yaradıcılığında lirizm tədricən arxa plana keçdi, ictimai, satirik realist təmayüllər güclənməyə başladı. Bu da İranda gedən ictimai-siyasi proseslərlə bağlı idi. Bu şairlər o taydakı mövcud quruluşla barışmayaraq geniş xalq kütlələrinə poeziya vasitəsilə xitab edirdilər və onların yazdığı inqilabi ruhlu şeirlər milli şüurun oyanışına böyük təsir göstərirdi. Bu da şah rejimini qorxuya salırdı. Birinci Rus inqilabı da onların yaradıcılığına böyük təsir göstərirdi. Bu barədə “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” (XIX-XX əsrlər) ikicildliyində geniş və müfəssəl məlumatlar var. Həmin tədqiatlarda yaradıcılığı lazımi qədər araşdırılmayan xeyli sayda şairlər var ki, onların bəzilərinin əsərləri it-bata düşüb, adları uzun on illər boyu diqqətdən kənarda qalıb, kitabları nəşr olunmayıb. Bu da tarixin və taleyin, gərdişi-dövranın, faniliyin bir göstərgəsidir. 
O şairlər elə amansız bir dövrdə yaşadılar ki, qısa ömür payını mücadilələrdə keçirməyə məcbur oldular və yaradıcılıqlarıyla istibdadın kökünü qazdılar. İrtica onların cavan ömürlərini yarıda qoydu. Bəziləri zindanlarda çürüdüldü, bir qismi dar ağacıdan asıldı, bir qismi isə cəlayi-vətən oldular. Cəmi iyirmi il ömür yaşamış şair Səid Səlmasi ata-baba mülkünü satıb Avropadan Təbrizə mətbəə avadanlığı alıb gətirib. Şah rejimi bundan xəbər tutunca mətbəəyə basqın edilir və oranı darmadağın edirlər. Yaralı vəziyyətdə Bakıya gələn gənc şair bir müddət burada müalicə aldıqdan sonra yenidən Təbrizə qayıdıb mübarizəsini davam etdirmək istəyir. İrticaçılar tərəfindən qətlə yetirilir. Cəfər Kaşif, Hilal Nasiri, Məmmədbağır Niknam, Əli Fitrət və digər şairlər gənc yaşlarında Milli Hərəkat dövründə (1945-1946-cı illər) qətlə yetiriliblər. Bu, azad fikrin qan gölündə boğulması demək idi. Sonralar o tayın bu tayda şöhrət qazanan şairləri Balaş Azəroğlunun, Söhrab Tahirin söhbətlərində də bu nakam şairlərin adlarını eşidirdim.
Can qorxusu yoxdur dilimizdə, canımızda,
Hər guşədə bir şir yatır torpağımızda.
Bunu Səid Səlmasi yazıb. 
Ey vətən, uğrunda hər an hazıram can verməyə,
Qoy mənim cismim boyansın qana, Azərbaycanım!
Bu odlu-alovlu misralar 1946-cı ilin dekabrında Tehranda şah irticası tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş Niknama məxsusdur.
Zindanda öldürülmüş Əli Fitrət yazırdı: “Vətən uğrunda can vermək mənə səadətdir”. 
İldırım meşə ağacına deyir ki, ya kənara çəkil, ya da başına gələcəkləri qəbul et. Onlar azadlıq aşiqləri idilər, bəşəri eşqin bərəkəti onları ilahi eşqin sirlərindən agah etdi. Vətən eşqi məktəbində imtahandan üzüağ çıxdılar və şəhadətə yetişdilər.
Aşağıdakı sətirlər “Yaddaş kartı” kitabımdan bir parçadır:
“Anam Təbrizi görməyi necə də şiddətli şəkildə arzulayırdı... Ona nəsib olmayan xoşbəxtlik gözlənilmədən mənə nəsib oldu; mən adi günlərdən birində sübh tezdən Bakıdan çıxıb axşam Təbrizə yetişdim. İlahi, Təbrizə yol bu qədər yaxın imiş!.. Bu barədə “Ömürdən uzun həsrət” adlı yol qeydlərimdə təfsilatıyla yazmışam. Biz şəhərə çatanda hava büsbütün qaralmışdı və selləmə yağış yağırdı. Təbrizdə qaldığım ilk gecə içim təlatümləndi,bir şeir də yazdım:
                         Babam Təbrizdə doğuldu, 
                         mən Bakıda,
                         Təbriz anamın ömürdən uzun həsrəti oldu,
                         Indi mən Təbrizdəyəm;
                         şəhərə yağış yağır,
                         məni qarşılamağa gəlmiş Səttarxana:
                         -mən Cavadın nəvəsiyəm,-deyirəm.
                         -Nə yaxşı gəldin!-deyir,
                         -bilirdim gələcəksən.
                          Baban Təbrizdən çıxanda da 
                          yağış şəhəri islatmışdı,
                          məşrutəçilərin cəsədləri
                          dar ağacında
                          inqilab saatının kəfkiri təki yellənirdi,
                          boş qalmış kəndirdə
                          qara bulud boğulmuşdu;
                          ora babanın yeriydi...” 
Yapon yazıçısı Reiko Uçida “Ürəyini harayla” kitabında yazır: “Xoşbəxtliyi axtarıb tapa bilmək üçün Təbiət məni kasıb ailədə dünyaya gətirib”. Buddizmin əsas postulatlarından biri də budur: öz xoşbəxtliyini tapmaq üçün sənin qarşında uzun bir yol var. Buna Dao təlimi deyirlər. İnsan doğulduğu gündən ruhu cismini tərk etdiyi ana qədər nəyisə axtarır. Həmin “nə isə” həqiqətdir. Bəziləri həqiqətə yetir, bəziləri isə yox. Elə insanlar da var ki, ömürləri boyu həqiqətdən qaçmaqla məşğuldurlar. Təbriz bizim həqiqətimizdir. Bu qədim şəhərin hər qarışı xoşbəxtliyin zərrələriylə sayrışır. 
Bu günlərdə Cənubda yaşayan yazıçı Məhəmmədrza Bayraminin “Yaşıl bağın ölüləri” romanını oxudum və bu yazı da həmin romanın mütaliəsi prosesində yaşadığım sarsıntılardan doğuldu. Romanda Cənubi Azərbaycanda Milli Hökümətin yaranması dövründə baş verən hadisələr təsvir edilir. Təbriz bazarında satıcı işləyən Balaş gözəl səsi olduğu üçün Azərbaycan Demokrat Firqəsinin radiosunda diktor kimi çalışmağa başlayır. Bununla da həyatının faciəli günləri başlayır. Balaşın sevdiyi qızın adı Mədinədir. Bu fakt məni diksindirdi. Xalq şairi Balaş Azəroğlunu xatırladım. O da Milli Hökümət zamanıdan Təbrizdə Radio Komitəsində çalışmışdı və  Mədinə Gülgünlə də həmin qovğalı günlərdə tanış olmuşdu. Sonralar taleyini onunla bağladı, onlar ailə qurdular. Bu misralar şairin Mədinə Gülgünə yazdığı “Qələm yoldaşım” şeirindəndir:
Gəlir xatirinə yəqin ki, sənin də
unutmamısansa əgər,
yenicə dönmüşdüm cəbhədən,
Sərdar xiyabanında
bir səhər üz-üzə gəldik.
Sən gülümsəyərək
bir mənə baxdın,
bir də paltarıma.
Sonra ciddi hal alıb
qaş-qabağını tökdün,
toqqanı düzəldib
nizami köynəyinin ətəyini çəkdin,
bir əsgər kimi salamladın məni.
Mən sıxarkən əlini,
dedin:
“Boynuna sarılardım
xiyaban olmasaydı əgər”,
yadındamı sevgilim.
Bir əsgər əfsərlə yanaşı getdi
hərbi qərargaha qədər...
Sevgilim,
indi sən beşik başında
layla çalırsan,
körpə xumarlanır yataqda.
Mən də tək bir otaqda
yaman darıxıram,
yaman
Gəlir xatirimə,
o zaman
Təbriz xiyabanlarını kecib
“Şairlər məclisi”nə qoşa getdiyimiz
günlər.
Gəlir xatirimə,
hər səhər
gecə yazdığım şeiri
mikrofon qabağında oxuyarkən mən,
“Azərbaycan”da çıxardı sənin nəğmən,
Sevgilim,
Biz uzun illərin sınağından
kecib gələn,
həyatın ağlı-qaralı günlərini görən,
bir məslək uğrunda vuruşub,
bir həyata nəğmə qoşub,
yaşamışıq.
Üzümüz ağ,
alnımız açıq.
Sevgilim,
sən dünən cəbhə dostum,
qələm yoldaşım idin,
bu gün həyat yoldaşım olmusan artıq... 
Yeri gəlmişkən, Mədinə Gülgün Bakıya gəldikdən sonra 1948-1952-ci illərdə anam Xədicə xanımla Azərbaycan Pedaqoji Universitetində dil-ədəbiyyat fakultəsində birlikdə oxumuşdular. Onların dostluğu, rəfiqəliyi Mədinə xanım dünyasını dəyişənə qədər davam etdi. Ömrünün son illərində Balaş Azəroğlu ilə sıx ünsiyyətim yaranmışdı. Xatırlayıram, “İki sahil” qəzeti üçün onunla geniş bir müsahibə etmişdim. Anam həmin müsahibəni oxuyub ağlamışdı. O söhbətdə Balaş müəllim Mədinə Gülgünlə bağlı elə məqamlara toxunmuşdu ki, bu, anamı mütəəssir olmuşdu. Anam onların sevgisinin canlı şahidlərindən idi. Danışırdı ki, Mədinə institut illərində Təbriz üçün çox darıxırdı, canını qoymağa yer tapmırdı, onu bu dəhşətli intizardan Balaş Azəroğlu qurtardı. Balaş olmasaydı, Mədinə o çətin ayrılıq dönəmini adlaya bilməzdi. Balaş Azəroğlu o zaman çox ağır xəstəliklə çarpışırdı, ağciyərləri sətəlcəm olmuşdu. Həkimlər onun yaşayacağına ümid etmirdilər. Amma Mədinə öz fədakarlığı ilə, tükənməz sevgisi ilə onu sağaltdı. Şair 89 il ömür yaşadı. Təbrizi yenidən görmək Mədinə xanıma nəsib olmasa da (o, 1990-cı ildə dünyasını dəyişdi) Balaş Azəroğlu bu uzun, əlli illik həsrətə tab gətirə bildi. Mənə bağışladığı “Xatirələrim” kitabında əlli illik ayrılıqdan sonra Ərdəbilə, Təbrizə səfərini ayrıntıları ilə qələmə alıb.  
“Yaşıl bağın ölüləri” romanını oxuyanda düşündüm ki, yazıçı məhz onların həyatını qələmə alıb. Kitab rəfindən Balaş Azəroğlunun “Xatirələrim” kitabını götürüb yenidən oxudum. Kitabda Mərdəkandakı “Yaşıl bağ”dan da bəhs edilir. Orda Milli hökümətin əsgərləri yerləşdirilibmiş. Romandakı bir çox məqamlar bu iki şairin bioqrafiyası ilə üst-üstə düşürdü. Amma əsərlə tanış olduqdan sonra zənnimdə yanıldığımı gördüm. Müəllif əsərin girişində yazır ki, “bu əsər reallığı dağ pələnginin aya yaxınlığı qədər əks etdirir”. 
Pişəvəri hökümətiylə bağlı kifayət qədər elmi, publisistik əsərlər yazılıb. Böyük ədibimiz Söhrab Tahirin “Sevgisində itən qız” romanında da Pişəvərinin mübariz obrazı yaradılıb. Məhəmmədrza Bayraminin romanında isə Pişəvəri bir obraz kimi görünmür, amma hadisələr fədailərin acı taleyi fonunda təsvir edilir. Balaş inqilaba səsi ilə xidmət edir, o, heç silah atmağı belə bacarmır. İnqilab süquta uğradıqdan sonra naməlum bir adam onunla rastlaşır və özünü müdafiə etmək üçün ona tüfəng verir. Balaş deyir axı mən tüfəng atmağı bacarmıram. Naməlum adam təəccüblə soruşur ki, sən necə fədaisən ki, tüfəng atmağı bacarmırsan? 
Balaşın atası ordu zabiti idi, o, atasından gizlin inqilaba qoşulur. Bu sirrin üstü açılanda atası onu evdən qovur. Mövcud rejim ata ilə oğulu düşmən edir. Bir dəfə Balaş bankda belə bir hadisənin şahidi olur: Pişəvərinin silahdaşlarından olan Qulam Yəhya onun gözünün qabağında bank işçisi olan İltifatdan tələb edir ki, bankdakı bütün pulları ona versin. Bank işçisi müqavimət göstərir, “buna görə məni öldürərlər” deyir. Amma Qulam Yəhya pulları alıb aparır. Balaş bu hadisəyə şahidlik edir. Milli Hökümət süqut etdikdən sonra Balaşgil Şimala keçmək üçün sərhədə toplaşırlar. Adamları sərhəddən Şimala buraxmırlar, Balaş özünü təqdim edir, Bakıya Pişəvəriyə zəng edirlər və onun sərhədi keçməsinə icazə verilir. Sərhəddə təsadüfən eşidir ki, həmin bank işçisi həbs olunub. Balaş onu xilas etmək üçün sərhədi keçməkdən imtina edərək geri qayıdır. Yolda eşidir ki, İltifatı artıq edam ediblər. Türk dilində çap olunmuş dərsliklərin bir yerə yığılıb yandırıldığını görür. Şəhər insan cəsədləri ilə dolu idi. Onu, “firqə bülbülü”nü də axtarırdılar. O isə qucağındakı körpə oğlu ilə gizlənirdi. Bir vaxt onu evdən qovan atası oğlunu və nəvəsini xilas etməyə çalışır. Əsərin üslubu və təhkiyə tərzi onu modern roman kimi təqdim etməyə imkan verir. 
Roman 1945-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanın siyasi panoramasını demokratik baxış bucağından dəyərləndirir. Romanda paralel olaraq körpə yaşlarında ikən atası qətlə yetirilmiş Bulud adlı yeniyetmənin acınacaqlı həyatı da təsvir edilir. Oxucu sanki roman içində roman oxuyur. Əslində bu hadisələrin bir-biri ilə dərin semantik bağlılığı var. Bulud atasının öldürülməsinin səbəbini bilmir, onu övladlığa götürmüş Miranın zülmü altında əzilir, uşaqlıq dünyası məhv olur. Yolda itiyini axtaran bir qocaya rast gəlir. Bu qocanın kimliyi sona qədər bilinmir, amma qoca Bulud üçün kompas rolunu oynayır. Süjeti yazmayacam, amma onu deyə bilərəm ki, “Yaşıl bağın ölüləri” son illərdə oxuduğum ən möhtəşəm romanlardandır. Bu romanı oxuduqca babamın taleyini xatırladım və onun kimi yüzlərlə fədainin yarıda qırılan ömürləri içimi sızlatdı. 
Milli Hökümət dekabr ayında süqut etdi. Fədailər də şaxtalı dekabr günlərində edam edildi. Bu soyuq dekabr günlərində onları da xatırlayaq. Onlar da azadlığımız üçün şəhid oldular...