Nizami Bayramlı - "Diaqnostik poeziya"
"Şəhriyar Del Gerani - şeirlə müayinə"
Psixoloji, arxetipik, hətta sosioloji səviyyə - məqsəd, “gizli nüvəni” ortaya çıxarmaqdır. Bu dəfə şeirdəki ünsürlərin və hadisələrin alt qatındakı simvolik rollara, psixodinamik əlaqələrə fokuslanaq.
Biz küləyə metafizik obraz kimi baxsaq, “külək” bu şeirdə sadəcə təbiət hadisəsi deyil, eyni zamanda, nəzarətdən çıxmış bir gücdür, uşaq şüurunun anlaşılmaz və səbəbsiz travmalarıdır, hətta tanrının susqunluğu kimi də yozula bilər.
"külək bulamışdı… nə bilsin külək?”
Burda “nə bilsin?” ifadəsi, əslində, özünü günahdan təmizləmək cəhdi deyil, dünyanın qeyri-şəxsi, duyğusuz mexanizminə qarşı bir qəzəb və sualdır.
Külək bilmir. Anan da bilmədi. Sən də bilmədin. Amma nəticələr oldu.
Burada Nitşevari “günah anlayışı” yaranır: günah var, amma günahkar yoxdur.
Ananın köynəyi yuması – tanrısal mərhəmət, ya qəflət?
Ananın kirli köynəyi yuması – analıq mərhəmətinin metaforasıdır. Amma bu mərhəmət qavranmır. Uşaq hirslənir, çünki hələ daxili haqsızlığı ifadə etmə bacarığı yoxdur. Bu səhnə, uşaq üçün anadan ilk emosional uzaqlaşmanın, yəni Freudun “ana kompleksindən ayrılma” anının poetik anonsudur.
Uşaq ilk dəfə ananı “yanlış hərəkət edən biri” kimi görür.
Bu isə psixoloji travmanın başlanğıcıdır. Travma da yaddaş kimi içəriyə hopur – şeirdə də bu formadadır.
“Buxara yarpaq tıxamaq” – arxetipik şəkildə “nəfəsin kəsilməsi”.
“Oysa hikkəsindən bir yekə torba / yarpaq tıxamışdı buxarımıza.”
Bu səhnə həm qonşuluq münasibətlərinin pozulması, həm də bəddua/qarğış formasında gizli sosial zorakılıqdır.
Amma daha dərinə getsək:
“Buxar borusu” – nəfəs yollarıdır.
“Yarpaq tıxamaq” – nəfəsin, sözün, istiliyin qarşısını almaqdır.
Bu psixoloji boğulma metaforasıdır. Uşaq şüurunun daxilən sıxılması, repressiyası bu buxar borusunda təcəssüm edir.
Bu sadəcə qış gecəsi deyil. Bu uşağın içindəki üşümədir. Artıq “ata da xəstələnir” – yəni ailənin qoruyucu strukturu da zəifləyir.
“Atamız qrip” – patriarxal strukturun çöküşü
İlk baxışda təsadüfi xəstəlik kimi görünən “qrip”:--Ailənin sarsıldığını göstərir, çünki ata artıq “gücsüz”dür. Ata qoruyucu yox, xəstədir və ailənin istiliyini (həm fiziki, həm metaforik) təmin edən “soba” artıq yanmır. Bu uşağın dünyasında ilk dəfə “böyüklərin də aciz ola bildiyini” gördüyü andır.
“Mən dedim: ‘küləyin işidi yəqin’” – özünü inandırmanın poetik ironiyası.
Bu cümlə ironiya və sarkazm doludur.
“Yəqin” sözü əslində şübhəni bildirir, amma təslimiyyətlə deyilir.
Bu bir özünü aldatmadır, amma daha da dərini var:
Bu, müdrikləşməyin ilk anıdır.Uşaq artıq bilir ki, külək günahkar deyil. Amma başqa heç kimə günah yükləyə bilmir. Yəni bu ifadə “günahı qəbul etmədən daşımaq” vəziyyətidir.
Formal və struktur müşahidə – “Diaqnostik poeziya”
Şeir epizodlar şəklində qurulub – hər biri bir yaddaş qırıntısıdır. Bütün bu yaddaş parçaları arasında loqika yox, emosional bağlar var. Bu isə Freudun “xatirələrin ardıcıllığı pozular, amma yükü qalır” tezisini poetikləşdirir.
Bu üslub diaqnostik poeziya kimi də oxuna bilər – şeir travmanın diaqnozunu qoyur, amma onu müalicə etmir.
Son olaraq, bu şeirlə bağlı son nəticə budur:
Bir uşağın vicdanla ilk qarşılaşmasıdır;
Travma və məsuliyyətin ötürülməsi oyunudur;
Şəxsi peşmanlıq ilə sosial nəticə arasında körpüdür;
Tanrısal təbiət və sosial ədalətsizliklə ilk dəfə tanışlıqdır. Bu şeirlə müalicəni davam etdirsək, "Külək" adlı bir poema yazmaq, ya da "Uşaqlıqda günah" temalı bir bədii esse formalaşdırmaq mümkündür. Bu poetik parça, əslində, bir romanın ilk cümləsi də ola bilər...
