Telli Həsənova - Albert Camus “Yad” romanı
NDU-nun Tarix-filologiya fakültəsinin II kurs tələbəsi
Fransız yazıçısı və filosofu Albert Camus-nin 1942-ci ildə nəşr olunmuş Yad romanı, XX əsr absurd
fəlsəfəsinin ən mühüm nümunələrindən biri hesab edilir. Camus, əsərlərində insan varlığının mənasızlığı, cəmiyyətin fərdlərə təzyiqi və insanın bu reallıq qarşısında üsyanı kimi mövzulara toxunur. Yad romanı da bu fəlsəfi kontekstdə yazılmış və insanın cəmiyyətə qarşı yadlaşmasını, fərdin azadlığı və ölümə münasibətini araşdıran fundamental bir əsərdir.
Romanın baş qəhrəmanı Merso, cəmiyyətin qəbul etdiyi əxlaqi və sosial normalara uyğun gəlməyən, duyğularını açıq şəkildə ifadə etməyən və həyatın absurdluğu qarşısında laqeyd qalan bir xarakterdir. Onun anasının ölümünə olan münasibəti, məhkəmə prosesində cəmiyyətin ona qarşı sərgilədiyi düşmənçilik və sonda ölüm hökmü ilə üzləşməsi əsərin əsas struktur elementlərini təşkil edir. Camus, bu roman vasitəsilə absurd fəlsəfəsini ədəbiyyatda ifadə edərək, insanın azadlığı, taleyi və həyatın mənasızlığı mövzusunda dərin düşüncələr yaradır.
Camus-nin Yad romanının əsas mövzularından biri fərdin cəmiyyətlə olan münasibətidir. Əsərin qəhrəmanı Merso, sosial normalara uyğun gəlməyən, duyğularını sərgiləməkdən çəkinən və həyatın mənasızlığını qəbul edən bir obrazdır. Onun anasının ölümünə qarşı laqeyd münasibəti, dəfn mərasimində göz yaşlarını göstərməməsi və ümumi qaydalara riayət etməməsi onun cəmiyyət tərəfindən “yad” kimi damğalanmasına səbəb olur.
Roman boyu Mersonun cəmiyyət tərəfindən getdikcə daha çox kənarlaşdırılması müşahidə edilir. O, məhkəmə prosesində günahkar kimi deyil, daha çox əxlaqi baxımdan qəbuledilməz bir fərd kimi mühakimə olunur. Hakimlər və vəkil onun törətdiyi cinayətdən daha çox, anasının yas mərasimində göz yaşı tökməməsini vurğulayırlar. Bu, cəmiyyətin insani dəyərlərə formallıq və görünən normativ davranışlar prizmasından yanaşdığını göstərir. Mersonun başlıca “cinayəti” cəmiyyətin gözündə yadlaşması və onların dəyərlərini paylaşmamasıdır.
Albert Camus, absurd fəlsəfəsinin əsasını insanın dünyada məna axtarışının nəticəsiz qalması üzərində qurur. O, insanın bu mənasızlıq qarşısında göstərdiyi iki əsas reaksiyanı fərqləndirir. Ya insan özünü aldatmaq üçün saxta dəyərlər sisteminə qoşulur, ya da həyatın mənasızlığını qəbul edərək absurd gerçəkliklə barışır. Merso ikinci yolu seçir.
Merso, həyatın anlamını sorğulamır, məna axtarışı aparmır və hər hansı bir ali məqsəd üçün yaşamır. O, sadəcə həyatı olduğu kimi qəbul edir. Cəmiyyət isə bu cür bir insanı təhlükəli hesab edir, çünki o, qəbul olunmuş əxlaqi və sosial prinsiplərlə manipulyasiya edilə bilməz. Camus burada absurd insanın cəmiyyətlə toqquşmasını açıq şəkildə nümayiş etdirir. Mersonun ölüm hökmü, onun əslində cinayətinə görə deyil, cəmiyyətin ona münasibətinə görə verilir.
Roman oxucuya Mersonun düşüncələrini və daxili dünyasını birbaşa anlamağa imkan verir. Lakin, romanın dili olduqca sadə və duyğusuzdur. Mersonun danışıq tərzi, onun emosional olaraq baş verənlərə biganəliyini göstərir. Bu, xüsusilə, onun anasının ölümü, Mari ilə münasibətləri və hətta məhkəmə prosesi zamanı verdiyi reaksiyalarla özünü göstərir.
Bu üslub seçimi Camus-nin absurd fəlsəfəsini dəstəkləyir. Həyatın mürəkkəb olmadığı, lakin mənasız olduğu ideyası romanda Mersonun soyuqqanlı və lakonik nitqi ilə bir daha təsdiqlənir. Romanın dili sanki qəhrəmanın emosional boşluğunu əks etdirir və oxucunu hadisələrə duyğusal yanaşmaqdan çəkindirir.
Roman iki hissədən ibarətdir:
Birinci hissə – Mersonun gündəlik həyatı, anasının ölümü və onun həyata olan laqeyd münasibəti təsvir edilir.
İkinci hissə – Məhkəmə prosesi və Mersonun ölüm hökmü qarşısındakı reaksiyaları ilə davam edir.
Bu ikili struktur Mersonun cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmayan fərddən, açıq şəkildə məhkum edilən “yad” insana çevrildiyini göstərir.
Romanda simvolizm də geniş yer tutur. Günəş işığı xüsusilə mühüm bir simvol kimi çıxış edir. Mersonun ərəb kişisini öldürdüyü səhnədə günəşin istiliyi və parıltısı onun psixoloji vəziyyətinə təsir edir və sanki şüursuz bir hərəkətə səbəb olur. Günəş burada reallığın amansızlığı və həyatın absurdluğu kimi yozula bilər.
Camus-nin absurd fəlsəfəsi, insanın həyatın mənasızlığını qəbul etməsi və bununla yaşamağı öyrənməsi ideyası üzərində qurulmuşdur. Yad romanında Merso bu anlayışın ən yaxşı nümunəsidir. O,həyatın mənasızlığını qəbul edir və sonda öz taleyi ilə barışır. Əsərin sonunda ölüm hökmü ilə üzləşdiyi zaman o, həyatın absurdluğunu tam dərk edir və bundan rahatlıq tapır.
Jean-Paul Sartre və Albert Camus tez-tez ekzistensializm kontekstində müqayisə olunsa da, Camus özünü ekzistensialist hesab etmirdi. Sartre insanın öz varlığını özü formalaşdırdığını iddia edirdi. Daha geniş desək insan əvvəlcə mövcuddur, sonra isə özünü müəyyənləşdirir. Yəni, insan əvvəlcə dünyaya gəlir və daha sonra öz seçimləri ilə kim olduğunu formalaşdırır. Camus isə insanın mənasız bir dünyada yaşadığını və bu mənasızlığa qarşı üsyan etməli olduğunu bildirirdi. Merso isə bu üsyanı etmədən, həyatı və ölümü olduğu kimi qəbul edərək fərqli bir yol tutur.
