Elyar Polad - Dar ağacı ona baş əydi (hekayə)
Firidun İbrahiminin əziz xatirəsinə:
Baharın son ayının ilk günü Təbrizin havaları isinsədə, zindan zirzəmidə yerləşdiyi üçün hələ bəndin duvarları qış soyuğundan ayılmamışdı. eni üç, uzunu dörd metr olan yer köhnə ədyalla örtülmüşdü. Divarları kir basmış, əyri-üyrü bəlli olmayan cızıqlar duvara eybəcər görkəm vermişdi. Tavanda əlçatmaz hündürlükdə balaca bir işıq lampası öləziyrdi. bəndin qapısıyla üzbəüz divarında tavandan bir qarış boyu aşağı balaca bir dəmir daraqlı pəncərə vardı. Günəş batan çağda oradan sarı-qırmızı qat işıq içəri düşər. Bu az çəkərdi. məhəbusların burada yeganə sevinc və fərəh vaxtı elə günmaşin batan çağı o neçə dəqiqə olardı. Günəş sonra zindanın uca divarları arasında gizlənərək qəm-qüssəni bəndə yenidən qaytarırdı. Bəndin nəmli və soyuq havası orada oturan dustaqları büzüşməyə vadar etmişdi. hərkəs öz xəyal aləminə dalaraq, dizlərini qocaqlayıb bəlli olmayan gələcəyi düşünürdü…. 
Milli hökümət dövründə dadistan vəzifəsində çalışan zaman boş vaxtlarını bu dustaqxanada keçirərdi. Riza şah dövrünün dustaqlarının pərvəndə (qovluq) lərini oxuyub gönahsızları buraxmışdı. Yenə dustaqxanaya gəldi. Oxumağa pərvəndə qalmamışdı. bəndləri dolaşmağa başladı. Dustaqlarla hal-əhval tutdu. Vəziyyətlərin öyrəndi. Şikayətlərin dinlədi. Giriftarçılıqların eşitdi. Salonun küncündə yerləşən bənd, ömürlük cəza almışlara məxüsus idi. Qapının açılmasını istədi. içəri girdilər. Bənd işıqsız və ürək sıxıcı şəraitdə olduğundan darıxdı. Ətrafa göz gəzdirdi. Gözləri qaranlığa alışan zaman dörd nəfərin burada olduğunu bildi. Bir-bir onları nǝzǝrdən keçirdi. Nǝzǝri qoca bir dustağın uzundə dayandı. Yaşı əllini haqlamışdı. Üz-gözünün qırışları, ənginin batığı onu daha da qoca göstərirdi. Saçı-saqqalı yarı ağ-yarı qara olduğundan məsüm bir görkəm ifadəsı almışdı. adını və gönahını soruşduqda, qoca utancaq və kədərli halda: «adım əyyub dir. gönah deyində qismətim bu imiş qadan alim. nə bilim, kaş o gün heç evdən bayıra çıxmayaydım. İşdir başıma gəlib, kişinin də başına iş gələr, qadan alım»….demişdi.
Zindan rəisi onunla birlikdə idi. Tapşırıq verdi: «Əyyub dayını yanıma gətir». Deyib bənddən çıxdı. Zindanın təmizlini və yer örtüklərini, divar-qapılarını nǝzǝrdən keçirdi. qayıdıb rəiysin dəftərində oturdular.
Əyyubun pərvəndəsini istədi. əyyub hələ də ayaq üstə durmuşdu. ona səndəlini göstərib uturmağın istədi. Rəis mətanətlə pərvəndəni onun qabağına qoyub kənara çəkildi. Pərvəndəni varaqlayıb, oxuyandan sonra uzunu qocaya tutdu:
-Əyyub dayı, burada etiraf edib və barmaq basmısan ki mərəhü zeinalı qəsdən, ölüm amacı ila vurmusan. və məhkəmənin qərarına etiraz etmədən gönahlarını boynuna almısan.
Əyyub əllərini bir-birinə sortərək, başını aşağa salıb:
- Başına dönüm. mən savadsız bir adam nə bilim orada nə yazılıb. Məni heç danişdiran olub ki, barmaqda basam? Bayaq dedim. indi də deyirəm, kaş qıçım sınaydı o gün evdən bayıra çıxmayaydım.
O fikrə dalaraq, pərvəndəni varaqlayıb, birdə oxudu. çox susandan və düşünəndən sonra:
- Əyyub dayı, o günü xatirlayırsan? Yadında qalanı və nə hadisə baş verdiyini deyə bilərsənmi?
Qoca yerində biraz qurdalandı. Sanki danışmağa söz axtarırdı. Haradan, nə yerdən başlamısından, yaddaşını ələk-vələk edirdi. Dərindən nəfəs alib köks ötürdü:
- Yazın orta ayının ilk on günlüyü olardı bala... Səhər çağı sübh namazından sonra mənım su nüvbəm idi. Hava hələ qaranlıq idi. Yuxudan ayıldım. Dedim: -bevaxta qalmayım, namazı da elə örüşdü qılaram. Durdum ayağa bağlamanı və beli götürüb getdim yoncalı bağa. hava hələ ayazımamışdı. Küçələr sakitlik idi. Yoncalı bağ kənddən bir az aralı idi. Mən bağa çatar-çatmaz hava ayazıyırdı. Başladım vərganları sahmanlayıb, su yolunu rahatladım. yan-yüvrəni dolandım. Dan yeri sökülmüşdu. kəndin naxırları və çobanlarının hay-harayıları eşidilirdi. azan səsi gəldi. qabda gətirdiyəm su ila dəstəmaz alib, başladım namazımı qıldım. namazı qurtarandan sonra arxa su gəldiyni gördüm. başladım su yollarını yenidən təmizləməyə, vərganı möhəkəmləndirməyə. Elə bu zaman Zeynal peyda oldu və başladı mənimlə dedi-güdü eləməyə: «su növbəsi mənimdir. sən niyə bağını suvararırsan?». Mənədə dedim: «səhər-səhər ovqatımı korlama, oğul! bütün kənd əhli bilir bu saat mənım növbədir». baş ağrısı verəməyim, sözümüz çəp gəldi. yaxamdan tutdu. mən biləyindən yapışıb itələyib, özümdən kənarlarşdırmaq istədikdə, yer soruşkən olduğundan o tərazlığını saxlaya bilməyib, vərgana tərəf yixildi. başı vərganda olan böyük sal daşa diyb üydu. mən onun qollarından yapışıb silkələdim. üymuşdu...
Xəbər saldım. Hay-haray çəkdim. qonşu kəndçilər gəldilər. Onun öldüyünü bildirib məni qınadılar. Bu zaman Zeynalın atası kəndin ərbabının mubaşiri gəldi və məni döyə-döyə pasgaha aparıb verdi. və bu günəcən burdayam.
Araya suküt çökdü. məhəbüsün aparılmasını istədi. Sonra uzunu həbsxana rəiysinə tutub, dedi:
- Bu pərvəndəni yenidən istintaqa qoyun. kənddə yerli adamlardan tǝhqiq edin. ətraflı mövzünü öyrənin. gönahsız olduğu isbat olunarsa azad edin. nəticəni mənə guzariş verəməyi unutmayın.
Bəndlərin təmizlənib boyanması barədə, həzinə və xərcini bilmək istədi. durub gedəndə, bəndi bir həftə içində boyatdırıb, təmizlənməsini istəmiyşdi. növbti görüşdə rəiysin işindən razı qalmışdı. əƏyyub dayının işinin nə yerdə olduğunu soruşduqda, rəiys: «istintaq gedir. yəqin edirəm bir iki günə yekunlaşar. kənddə hamı bu kişinin sadə və qayğıkş olduğunu vuruğulayırlar. Günahsız olduğuna əlimizdə yetərli dəlillər var. sənədləri toplayıb sərəncam üçün sızındə qolluğunuza göndərrəm».-demişdi. İndi lal səküt içində o gönləri xatirlayıb, gələcəyin nə olacağının fərqində deyildi.
Bəndin dəmir qapısı ət ürpədici səslə açıldı. uca, qarnı yüğün gözlərindən şərarət tökülən gözətçi kobud səslə çığırdı:
- Firidun! sən üçün bağlama var.
Firidun təmkinlə ayağa durub bəndin qapısna tərəf getdi. Bağlamanı alib geri döndü. dustaq yoldaşlarını təbəssümlə süzərək yerində oturub, bağlamanı açdı.
Səliqəylə ütülnmiş qara pencək-şalvar, dom ağ yaxası və qolları nişastalı əbrişəm köynək, al qırmızı rəngdə qalustuk, parlaq qara verni başmaq, bir cüt təzə curab və bir məktüb paketı. bu əşyaları ayırdıqda bir-bir kənara qoydu. paketı ehmal göturub tələsəmədən açdı. Yazı xəti tanış idi. fəridə yazmışdı:
«Əzizim Firidun.
İstədiklərini göndərirəm. Çox üzgünəm. Bu paltarları ütüləyib qurtarınca yüz dəfə ölüb-dirilmişəm. həqiqət nə qədər acı olsada, onu dərək edib və düşünmək, olduqca ağırdır. bu şərayitdə sənin nə fikərdə olduğunu və nə düşündüyünü ağlımada belə gətirə bilmirəm.
Dustaqxananın rəiysilə çox danişdim. yalvardım, xahiş elədim. ancaq görüş icazəsı verilmədi. bilirəm sənin tutduğun və çalışdığın həqiqət və insansevərlik yol, davamlı olacaq. inaniram sən bu günlərə həmişə hazır idin. inam və iradəylə bu yola qədəm qoymuşdun. sənsiz yaşamaq mənimçün çox ağır və dözülməz olacaq.
Mən bütün quvvəilə çalışacağam, oğlumuz Aydını vətənpərvər və insansevr ruhda böyudub, tərbyiə edəm. bu dunyada hərkəs düşüncəsi qədər iz qoyur. sənlə mənim tale yülümüz bu imiş. sən bacardığın qədər iz qoya bildin. hər addımın gələcək naminə, vətənin azadlığı uğrunda mebarizə yülünün məşəlinə çevrildi. inaniram bu işıqlı yol davam edəcək. sənin düşüncələrin və fədakar iradə və inamin gələcək vətən oğullarının yolunu işqlandiracaq. vətənimiz, əbədi azadlıq bayrağı altında, səni və mübariz yoldaşlarını əbədi xatirlayacaq.
Əminəm ki, bu yolda bütün var gücünlə mübarziə apardın. nə qədər dunya yaşayır, sənin ruhun, düşüncə və fikirlərin Azərbaycan və vətənsevərlərin yoluna işıq saçacaq.
səni sevirəm: fəridə».
Məktubu səliqəylə qatlayıb, paketə qoydu. «Aydın» sözü onu çox sarsıtdı. doqquz aydan artıq idi oğlu bu dunyaya göz açmışdı. bir dəfə də olsun onu görməmişdi. qoxulayıb bağrına basmamışdı. «ata»nin nə olduğunu dadmamışdı.
«yəqin indi iməkləyir. bəlkədə əlindən yapışsan ayağa durub bir-iki addım da atar. bıraz dəcəlləşibdə. qığıldaya-qığıldaya, şeytanlıq da edir. neçə aydan sonra sözləri öyrənməyə başlayacaq. görəsən ilk deyəcəyi söz nə olacaq». yəqin bilirdi «ata» sözcüyünü o hələ başa düşməyəcək, bəlkə də ömrunun sonuna qədər heç anlamayacaqda...
Oğlunun acı taleyni duşundu. ata nəvazişındən uzaq olacağını, atasız böyuməsini, ruzigarın qəddar pəncəsində arxasız və köməksiz olmasını, ruhı zədələrə məruz qalmasına acıyrdı.
Fəridə ilə birlikdə bu adı seçmişdilər. bir gün axşam şam yeməyindən sonra sözləri uşaq haqqda oldu. onu necə böyudub başa çatdırmasından, oxudub vətən qayğısı çəkməsindən danişdilar. Fəridə oğlan uşağı olmasını dedikdə Firidun, uşağın cinsi haqqda heç bir söz demədən sağlam və salim olmasını istəmişdi. necə də onun gəlməsini, bu dunyaya göz açmasını sevinclə gözləyirdilər. ancaq belə olmadı. bu səadəti yalnız onlara yox bütun Azərbaycana çox gördulər. şah üsul idarəsı böyuk əmpryalıst Amerıka və İngilis dövlətlərının boyunduruğu altında və onların nizami quvvələri və savaş təchizatı ila Azərbaycana təcavuz etmişdi. milli hökuməti darmadağın edərək, böyuk və əsrin acınacaqlı taleyni Azərbaycan xalqına yaşadıb və soyqirima məruz qoyub, Təbrizin küçələrindəki qnularda su yerinə qızıl qan axıtmışdı.
Şəhərdə güllə səsi bir an səngimirdi. hər gülləylə bir aylə başsız qalırdı. vay oğul! vay qardaş! vay ata səsi bütün şəhəri burumuşdu. Təbrizə yağan və yerə çökən ağ-appaq qar, igid və aslan oğulların, ataların və qardaşların isti qanı ilə əriyb və qnulara qərmizi yol salmışdı...
Pencək-şalvarı əlinə alib, sağa-sula çevirdi. bütün varlığı ila yaddaşını vərəqlədi. gözləri yül çəkərək, sımasını şux bir təbəssüm bürüdu:
«ikinci dunya savaşı başa çatmışdı. mütəfiq dövlətlərlə Alman faşizmi arasında sulh müqavıləsı bağlanmışdı. Fransanin parıs şəhərində sulh konfransı adından bütün dunya dövlətlərindən numayəndə istənilmişdi. Azərbaycan milli məclisi tərəfindən onu Fransə dilini mükəmməəl bildiy və bacarıqlı sıası dıplomat olduğu üçün numayndə təyin etmişdilər. konfransın vaxtına bir ay fursət variydı. ədliyə idarəsində tapşırıqlarını işçilərin öhdəsinə buraxıb hazırlıq görürdü.
Təbrizin məşhür dərzisinin dükanına gedib parçanı bəyənmişdi. dərzi onun ölçülərini götürdükdə onun tikəcəyi pencək-şalvara inamini artırıb demişdi:«maşallə, göz dəiməsin. bu ölçülrlə lap naşı dərzinin də işi əla alınar». Firidun isə gülümsəiərək demişdi: «görək nə edirsən. elə bir iş görməlisən, bütün konfrans iştrakçıları bilməlidirlərəki, ancaq bu Təbriz dərzisinin işi ola bilər». dərzi onun gözlərinin dik içinə baxaraq: «narahat olmayın. sız hər nə geyinsəniz, sızə gözəl yaraşacaq. bu qəd-qamət və duruşuq hər naşı dərzinin işinin qusurlarını örtər»-demişdi».
Pencək-şalvarı bir tərəfə qoydu. köynəyi götürüb burnunun ucuna toxundurdu. gözlərini yümdü. həmişə səhər evdən çıxmamış vurduğu ətrin qoxusu, beynini xomarlandırdı. bir an olsun belə dustaqda olduğunu unutdu. sanki səhər tezdən işə getməyə hazırlaşdığını düşündü. bu xoş doyğu onun beyninin hüceirələrinə qədər işlədi.
«iki gün səfrə qalmış, Fəridə ilə Təbrizin bütün köynək və başmaq dükanlarını dolaşmışdılar. hər köynəyə əl qoyduqda, Fəridə yox demişdi. nəhayt dükanların birəndə, Fəridə bu köynəyi götürüb: «bax! necə də qar kimi ağ-appağ dir» -demişdi. Firidun:«axı bu köynəyi bir dəfə geydin gərək yüyüb və yaxası ila qollarını nişastalayıb, ütüləyəsən. bu səninçün çətin olar.» -deyib yox fikrini bildirəmişdi. Fəridə:«eybi yoxdür. konfransa gey, sonrasına da baxarıq» -deyə onun razılığını almışdı. parlaq qara başmaq və al-qırmızı qalustuku da Fəridə bəyənmişdi».
Bayaqdan dinməz-danışmaz hamı onu suzurdu. Firidun xəialdan ayrılarkən dostlarının baxışlarını üzərində həs etdi. utancaq halda, təbəssümlə: «çox bağışlayın, başım qarışdı.» -dedi.
Ona yaxın oturan, bu son gönlər ona məhəbbətlə yanaşan əhməd, dərindən ah çəkib, köks oturdu: «eh... dunyanın işini bilmək olmur. dünən hökm verib, qərar çıxaran hakım, bu gün məhkəmə olunub, ağır cəza alır.» -dedi.
Heç kim danişmirdi. bəndin havası ağırlaşmıdı. lal suküt içində dustaqlar naməlum gələcəyi düşünürdülər xatirələrə dalaraq, keçmiş günləri xıallarında canlandırıb ömürlərinin yadda qalan sevncli və kədərli anlarını xəıal aləmindən göz önünə gətirərək, öz aləmlərində seir edirdilər. birdə yenidən doğulsaydılar, yəqin yenə bu yolün yolçüsü olaraq, keçmişdə olan nöqsanlarını və bilmədən etdikləri səhvləri aradan qaldırıb uğurlu gələcək üçün, inamlı addımlar atardılar. bəlli olmayan sabah onları öz içinə qapadıb, əzizlərinin naməlum taleynin nə olacağını fikirlərşirdilər. neçə gün yaşayacaqları və buradan necə qurtaracaqları bəlli deyildi.
Gecə yarıdan keçmişdi. dustaqxananı ağır və darıxdırcı bir suküt bürümüşdü. hərə bir tərəfdə uzanıb öz içinə qapanaraq gözləri yol çəkirdi. bayırda cırcıramaların kəsik-kəsik səsi eşidilrdi. hardasa uzaqda, it hürdü.
Firidun durdu. gedib barmaqlarının ucu ilə qapının suyuq canını taqqıldatdı. dustaqxana gözətçisi qapida qoraşdirilmiş balaca siyirməni çəkib boğuq və yuxulu səslə: «nədir? gecənin bu vaxtı nə istəyirsən?» -deyə ona zəhmili baxışlarıla naraziliğini bildirdi.
Firidun sağ əlinin barmaqlarının ucu ilə çənəsinin biz tüklərini tumarlayaraq: «islah etmək istəyirəm.», -deyib gülümsədi.
Gözətçi işitdiklrinə inanmayib gözlərini bərəldib:«necə? islah etmək! gecənin bu vaxtı?»-deyib, könülsüzcəsinə qapını açıb, onu salona yol verdi. yenidən qapını bağlayıb, onunla bərabər gözətçi otağına gəldilər.
Balaca kir basmış güzgü, bir tas, firça, sabun və islah tığını duvarın küncündəki balaca mizin üstünə qoyub, otağın o biri kuncundə olan odun ocağının üstündəki çaynıkı göturub , tası yarıya qədər isti su ilə doldurub, yenidən çaynıkı yerinə qoyaraq, təxtin üstündə əiləşdi.
Firidun təşəkkur edib səndəldə oturdu. gözgünü duvara söykəyib, firçanı isti suda dolandırıb, islatdi. firçanı sabunlayıb uzundə gəzdirdi. isti sabunlu su üzünə toxunduqca xoş bir hiss onu bürüyürdü. Neçə vaxt olardı bu təhər ilıq su həsrətində idi. Tələsəmədən uzunun hər yerini sabunlayıb, sifətini sabun köpuiundə gizlətdi. islah tığın götürüb aram və səliqəylə uzunu qırxmağa başladı.
Kənarda təxt üstə oturan gözətçi heıranlıqla onu suzur. hər bir hərəkətini izləyib, göz qoyurdu. öz-özünə:«vallə adam mətəl qalır. bonlar nə ürəkləri böyuk insanlardırlar. bunun ömründən heç iki saatda qalmır, ancaq hər şeyi düşünür, bircə ölümdən savayı. Sanki toy hicləsinə hazırlaşır. elə bil iki saatdan sonra bunu yox,məni asacaqlar» -mizıldandı.
İslahı qurtarıb, qalxdı. köynəyinin ətəyilə uzundə qalan köpükləri silib: «çox sağ olun. şərait yaratdığın üçün təşkkur edirəm», -deyib getməyini bildirdi. gözətçi də qalxaraq onula bəndin qapısına qədər gəldi. qapını açıb içəri buraxdı. 
Firidun içəri girəndə hamının uzundə təəccüb dolu sual gördü. bir söz demədən, keçib yerində əiləşdi. bayırda bayquş oladı. uzaqlardan it hürəməsi gəlirdi.
Əhməd gözlərini ona dikərək: «mən sənin bu əxlaqinin heıranıyam. canım bəlli deyil bir saat ya nə qədər diri qalaq, sənsə toya hazırlaşanlar kimi özünə yetişirsən.» -deyib, gözünü ondan çəkmədi.
Firidun gülumsiərək aram və həlim səslə: «dostlar! mənim də halım sızdən qalan deyil. Məndə insanam. hissyatım var. ancaq mübarizə etmək yalnız vuruşmaq deyil. bizim hər bir hərəkət və izimiz mübarizə yolünün məşəli dir. Biz vətən və düşüncəmizin yolunda özümüzü fəda etməklə, gələcəyin ilk uğurlu addımlarını atiriq. qoy gələcək nəsil və vətənin azarkeşləri, bizləri yad edəndə, qürur və fəxrlə xatrlasınlar.
Mübariz insanların aldığı nəfəs və atdığı bütün qədəmləri mübarizə yolunda olmalıdır. Ölüm fəlsəfəsi çox da bürüşüq bir fəlsəfə deyil. İnsanların hamısı ölümə məhəküm dur. Gec-tez hamı bu dunyadan köçməlidir. Yalnız, yaşamaq kimi, ölməkdə mübarizədir. Necə yaşamaq kimi, necə və nə təhər ölməkdə sənin düşüncə və fikirindən doğmalıdır. ola bilər yol gedərkən qəza baş verə və bu dunyanı tərək edəsən. ölüm-ölümdür. ancaq necə ölmək və ölümlə mübarziə məşəlini gurlandırmaq və yeni nəsilin yolünü işıqlandıran ölüm hərkəsə qisəmt olmur. mən bu növ ölümü həyat kimi yaşayıram. bu ölüm deyil, əbədi həyat dir. hərkəs bir növ və yolnan bu dunyanı tərək etməlidir. önəmli ölüm odur ki, iz qoya və insanları düşündürəməyə vadar edə. Bizim ölməyimizdə gərək diktaturlar üçün bir kabus olub, onların asayşını və rahatlıqını əllərindən alib, gələcəyin aydın yolünü işıqlandırsın.
Məndə bu dunyanın şirinliyni duyuram. yaşamaq gözəldi. ancaq necə yaşamaq! bizim ölməyimiz yeni yaşam olacaq. biz ölümlə son sözümüzü deyirik. və dunya durduqca bizlər bu dunyada, bütün azad düşüncəli insanların ürəklərində yaşayacağıq». –dedi və dostlarından üzr istəyib, üzlərini dündrəmələrini xahiş etdi ki, paltarını diyşin.
O dustaq küynyi və şalvarını çıxardıb, səliqəaylə büküb, küncə qoydu. ağ əbrişəm küynəyi geyib qara şalvarı ayağına çəkdi. küynəyinin ətəklərini şalvarın içində səliqəyə salıb, kəməri bərkitdi. al-qırmzı qalustuku boynundan salıb düyunləyıb, buğazının altında rahatladı. corabları ayağına çəkib, bərq vuran qara verni başmağı geydi. qara pencəyi əininə aldı. gülümsər halda dostlara baxıb: «necədir?» -sualını verdi.
Hamı onu suzurdu. dostların gözlərində sevinc və ürəklərində kədər həiəcan içində idilər. danışmağa söz tapmırdılar. o isə barmaqları ila qara şəvə kimi telini darayıb, sahmanlayırdı. sanki bir tədbir, ya böyük bir təntnəli zal onu gözləyirdi…
Bəndin cingilti ilə qapısı açıldı. səliqəli forəm libasında bir sərhəng qapı ağzında göründü. Firidunü görcək, təəccübünü gizldə bilməyib, dərindən nəfəs aldı. heıranlıqla onu suzub nə edəcəyini unutdu. bu übuhətli və yaraşıqlı insanın dustaq olduğunun dərəkindən aciz qaldi. özünü güclə ələ alib: «bu nə görkəm dir? görüşə hazırlaşırsan?» -deyib. cavab gözləmədən gözətçiyə işarə etdi.
Gözətçi içəri girib, Firıduna yaxınlaşdı. onun əllərini qabaqda qandallayıb: «gedək» -dedi. Firidun iradə və təmkinlə, qapıya yaxınlaşdı. sərhəng salonda olan yaraqlı əfsərlərə işarə edib, vəzifələrini xatirlatdı. iki əfsər əli tüfəngli sərhəngin sağ və solunu quruyaraq Firidunü öndən nǝzǝr altına aldılar. ikisidə Firidunün arxasında əllri silahın qəbzəsində atəş halında hərəkət edirdilər.
Salondan dustaqxanın həiətinə düşdülər. səhərin sərin yeli onları qarşıladı. zindanın həiətindəki ağaclarda civildəşən sərçələr bir an susdular. onlar nəzmlə dustaqxananın dərvazasına tərəf hərəkət edib, dərvazanın yaxınlığında duran hərbi maşına yaxınlaşdılar. sərhəng keçib şüferin yanında, Firidun və əfsərlərdə maşinin arxasında iki oturacaqda, əfsərlərin ikisi Firidunün sağ və solunda, obırısılər üzbəuz oturdular. maşinin qapılarının örtülməsilə dərvazanın açılması bir oldu. maşin nərildəyib dərvazadan xiyavana şütüdü…
Təbrizin səttarxan xiyavanı obaş-bubaş nizami qovvəlrlə əhatə olunmuşdu. gəl-get kəsilib, xiyavan xəlvət edilmişdi. gulustan bağının qabağında izdiham vardı. əhrab məhləsində molla hüseyn məscidinin guldəstəsindən subh azanı ucaldı. ağacların yarpaqları səhər mehindən titrəşirdilər. quşcuğazlar civildəşə-civildəşə ağacların qol-budaqlarında hərəkət edirdilər. bu səhərin açılmasını və dan yerinin sökülməsini andırırdı.
Sirəylə düzülən əfsərlər, yorulduqlarından və nigrançılıqdan öz içlərinə qapanmışdılar. Xiyabanın bağ tərəfini iki sirə əfsər quruyurdu. hər sirə də iyrmi əfsər vardı. İlk sırayla ikinci sıra kürk-kürəyə dayanaraq yaraqlarını hazır tutmuşdular. İkinci sirə bağa tərəf hazır duraraq qabaqlarındakı camaatdan gözlərini çəkmirdilər. ikinci sirədən beş-altı qədəm aralı sıx camaat namuntəzəm şəkildə bağın içində ayaq üstə intizar dayanmışdılar.
Xıabanın kənarında ilk sirəynən üz-üzə on metr aralıda yerdən bir metr hündürlükdə eni uç və uzunluğu beş metr olan taxtadan bir səki qurulub və ayrı əfsərlərlə səki əhatəyə alınmışdı. Xiyabanın səthi beş pillə ilə səkinin səthinə birləşirdi. səkinin ortasında bir dar ağacı gözə çarpırdı. Dar ağacından asılan edam ipi səhər yelindən saat pandolu kimi var-gəl edirdi.
Ərkin uca duvarından boylanan günəş, Təbrizin səhərin işqlandirib, xiyavanın Qonqa tərəfindən gələn maşinin şuşəsində əks olunub, insanların gözlərini qamaşdırdı. Maşın səkinin yanında dayandı. Sərhəng maşından enən kimi əfsərlər nizami görkəm alib, odun kimi qurudular. sərhəng azad deyib, pillələrdən səkiyə qalxdı. Maşının dal qapısı açıldı. İki əfsər cəld yerə atılıb hazır dayandılar. Firidun əlləri bağlı maşindan düşdü. onun arxasınca iki əfsərdə maşindan düşüb qapını örtüb hazır vəziyyətdə dayandılar. Maşın yerindən hərəkət edib əlli metr gedib, xiyavanın kənarında dayandı.
Firidun aram və təmkinlə səkiyə tərəf yönəldi. Adi baxışlarla ətrafı nǝzǝrdən keçirdi. Yaraqlı əfsərlərdən savayı gözünə heç kim dəimədi. pillələri qalxdı eləbil parıs şəhərinin sulh konfransı binasının pillələrini adlayırdı. Mətantlə hərəkət edib bütün orada olanları özünə cələb etdi. Səkiyə qalxandan sonra bağın içində olan insanları gördü. dodaqlarında təbsəm yarandı.
Camaatın içində böyuk həmhəmə yarandı. heıranlıqlarını gizlətməyib, «urra» dedilər. bütün camaat onun görkəminin heıranı olmuşdu. hər saniyə sərhəngə bir il keçirdi. Qəzəbindən dil-dodağın gəmirib, yerində laxlayırdı. işarə ilə hər şeyn tez qurtarmasını tələb etdi.
İki əfsər gedib Firidunün əllrinin qandalını qabaq tərəfdən açıb, arxada bağlamaq istədikdə , O, mane oldu. dar ağacının altında aslaq ipə yaxınlaşıb başından buynuna salaraq əllərini arxa tərəfdə bir birinə keçirdib hazır dayandı. Bayaqkı əfsər qolları biləkdən qandallayıb yerinə çəkildi.
Firidun başını dik tutaraq, buğazında qəhəri buğdu. günəş ərk qalasının duvarından bir qarış ucalmışdı. uzaqlarda göyün səmasında bir dəstə göyrçin göründü. O, gözlərinin açısında Təbrizi yaddaşına köçürür və keçmiş gönlərini xatırlayır. Sanki Parisin sülh konfrans tribununda danışmaq üçün hazırlaşırdı. Sərhəngin qəzəbli və yüğün səsini eşitdi. Sərhəng edamın icrasını tələb etdi. Bu an Firidunün ürək dolu səsi Təbrizin bütün küçələrini dolaşıb və onun öz qulaqlarında « yaşasın Azərbaycan...» əks-səda eləyib, ayaqları səkidən üzüldü….
