Anton Çexov - Arxierey

 

Birinci hissə
Pasxadan əvvəlki sonuncu bazar günü Staro-Petrovski monastırında axşam duası ayini keçirilirdi. Pişpişi saat onda paylandı.
Alovlar öləziyirdi, piltələr sönürdü, hər şey dumana bürünmüşdü.  İzdiham kilsənin alatoranlığında dəniz kimi dalğalanırdı. Qadınlı-kişili, qocalı-cavanlı hamı Pyotr həzrətlərinə – artıq üç gün idi ki, naxoşlamışdı –  eyni simada görsənirdi, pişpişi üçün yaxınlaşanların gözlərindən eyni ifadə sezilirdi. Qapılar dumandan görsənmirdi, izdiham hərəkətdəydi və sanki insan axını tükənməyəcəkdi. Qadın xoru oxuyurdu, rahibə duaları səsləndirirdi.
Hava necə də bürkülü, isti idi! Ayin nə çox çəkdi!
Pyotr həzrətləri yorğun idi. Ağır, aramsız, quru nəfəs alırdı, tövşüyürdü, yorğunluqdan çiyinləri ağırlaşmışdı, ayaqları titrəyirdi. Və xorda oxuyan divanənin ara-sıra çığırtılı səsi onda əcaib narahatçılıq yaradırdı. Yuxudaymış ya sayıqlayırmış, nədi, hardansa, doqquz il olar ki, görmədiyi doğma anası Mariya Timofeyevna, yaxud anasına oxşayan qarı izdihamın içindən ayrılaraq əlahəzrətdən pişpişini alıb, baxışlarını ondan çəkmədən və çöhrəsindəki təbəssümü itirmədən izdihamın içinə çəkildi. Nədənsə, onun gözləri yaşardı. Ruhən sakit idi, rahatlıq hiss edirdi, amma tərpənmədən dualar oxunan sol klirosa baxdı, hansı ki qaranlıqdan heç kəs tanınmırdı, və birdən – ağladı. Göz yaşları sifətində və saqqalında parıldayırdı. Yaxındakı başqa kimsə də ağladı, sonra başqa birisi, daha sonra başqaları və tədricən, kilsəni həzin ağlaşma bürüdü. Beş dəqiqə keçdi ya yox, rahiblərin xoru oxudu, artıq heç kim ağlamırdı, hər şey əvvəlki məcrasına qayıtdı.
Tezliklə ibadət başa çatdı. Arxierey evə getməkçün karetə oturanda ayın işıqlandırdığı bağça boyu bahalı, ağır kilsə zənglərinin şən, gözəl cingiltisi ətrafa yayıldı. Ağ divarlar, məzar daşları üzərindəki ağ xaçlar, ağ tozağacıları, qara kölgələr və gecənin dərinliyindən monastıra süzülən Ay insana müəmmalı, məxsusi həyatlarını yaşayırdılar.
Aprelin əvvəliydi, isti bahar günündən sonra sərinlədi, sonra yüngül şaxta düşdü. Ayazlı havada baharın nəfəsi duyulurdu. Monastırdan şəhərə qumlu yol uzanırdı, yavaş sürmək lazımdır; parlaq və sakit ay işığında karetin sağ-solunda ziyarətçilər qumlu yolla gedirdilər. Hamı susurdu, hamı fikirliydi. Hər yan xoş və təravətliydi – ağaclar, göy üzü, hətta ay belə. Elə mübhəmdilər ki…
Nəhayət, kareta şəhərə girdi və baş küçəylə irəlilədi. Piştaxtalar artıq bağlanmışdı. Təkcə milyonçu tacir Yerakininkinin piştaxtası (o piştaxtasının önünü elektriklə birtəhər işıqlandırmışdı, lampalar da tez-tez səyriyirdi) önündə bir dəstə adam toplaşmışdı. Sonra bir-birinin ardıyca adamsız enli, qaranlıq küçələr başladı, ardıyca zəmi və küknar ətirli adi yol uzanırdı. Və birdən göz önündə daraq dişi kimi divar, arxasında isə gur işıqlandırılmış hündür zəng və onun ətrafında bərq vuran beş qızılı gümbəz görünməyə başladı, – bura əlahəzrət Pyotrun yaşadığı Pankratievski monastırı idi. Və burada da monastırdan yüksəklərdə səssiz və dalğın ay bərqərar idi. Kareta qum xırçıltısıyla darvazadan həyətə girdi. Ay işığında qaramtıl rahib siluetləri sayrışırdı, daş plitələr üzərində onların ayaq səsləri eşidilirdi…
– Əlahəzrət, ananız gəlib, özü, sizsiz gəlib, – əlahəzrət öz otağına keçəndə keleynik məruzə etdi.
– Ana-am gəlib? Nə vaxt gəlib?
– Axşam duasından öncə. Siz olan yerdəydik əvvəl, sonra qadın monastırına getdik.
– Demək, bayaq kilsədə onu görübmüşəm! Aman allah!
Və əlahəzrət sevincdən güldü.
– Tapşırdı nəzərinizə çatdırım, əlahəzrət, – sabah gələcəklər. Yanında qız uşağı da vardı, nəvəsiydi, səhv etmirəmsə. Onlar Ovsyannikovun karvansarasında qalacaqlar.
– Saat neçədir indi?
– On ikiyə işləyib.
– Ah, heyif!..
Əlahəzrət gec olsa da, qonaq otağında var-gəl etdi. Əlləri, ayaqları sızıldayırdı, boynunun ardı sancırdı. Canında bir istilik , bir narahatlıq vardı. Bir qədər dincəlib öz otağna keçdi və yenə oturub, anasını düşündü. Divar arxasından keleynikin getməsi və ieromonax Sisoy atanın öskürtüsü eşidilirdi. Monastırın saatı dörddə biri vurdu.
Əlahəzrət əynini dəyişib, yatmazdan öncə gecə duasını oxumağa başladı. O köhnə və çoxdan bildiyi duanı oxudu və eyni zamanda anasını düşündü. Onun on övladı və qırxa yaxın nəvəsi var. Haçansa o, – 17 yaşından 60-ına kimi – dyakon(1) olmuş əri ilə bir kasıb kənddə yaşayıb. Əlahəzrət onu uşaqlığının ilk illərindən, bəlkə də lap üç yaşından xatırlayır – necə də çox sevirdi anasını! Sevimli, dəyərli, unudulmaz uşaqlıq illəri! Axı nədən keçmiş  olduğundan da daha işıqlı, təmtəraqlı və dolğun görsənir? Uşaqlıqda, elə yeniyetməlik vaxtı da – xəstələnsə, anası onunla necə nəcib və nəvazişkar davranırdı! Duaları anası haqda xatirələrlə çulğaşırdı, fəqət bu alovlu dualar ona anası haqda düşünməyə mane olmurdu.
Duanı oxuyub qurtardı, soyunub yerinə girdi, ətraf qaranlıqlaşantək mərhum atasını, anasını, doğma kəndləri Lesopolyeni xatırladı… Təkər cırıltıları, qoyunların mələşməsi, aydın yay səhərlərində kilsə zəngləri, pəncərənin altındakı qaraçılar, – necə xoşdur xatırlamaq!
Lesopolskinin keşişi, sakit, həlim, xoşxasiyyət Simeon ata yada düşür; özü arıq, cılız, bəstəboy, seminarist oğlu isə şüvərək, qeyzli və bas səsliydi; necə olmuşdusa o, bir dəfə aşpaz qadına acıqlanıb söymüşdü: “Görüm səni… İyequdilov eşşəyi!”…  Simeon söyüşü eşitsə də, bir söz deməmişdi və üstəlik, utanmışdı, utanmışdı ki, İyequdilov eşşəyi barədə müqəddəs kitabda yazılanları xatırlamır…
Simeondan sonra Lesopolyenin keşişi  Demyan ata olmuşdu. O çox içirdi, hərdən lap “yaşıl ilan”(2) həddinə kimi içərdi. Buna görə ona hətta “İlangörən- Demyan” ayaması qoşmuşdular. Lesopolyedəki müəllimi Matvey Nikolaiç idi, xoşxasiyyət və ağıllı biri idi, amma o da çox içərdi; o, şagirdlərini heç vaxt döyməzdi, amma nədənsə tozağacı çubuğundan düzəltdiyi şallaqvuranı divardan asmışdı, altında da latınca, mənası anlaşılmayan “betula kinder balsamica secuta” cümləsi yazılmışdı (fraza latın və alman sözlərindən təşkil olunub – “betula” – tozağacı, “kinder” – uşaq, “balzamica” – şəfaverici, “sekuta” – kəsən). Onun qara xovlu iti vardı, adı da: Sintaksis.
Əlahəzrəti gülmək tutdu. Lesopolyenin səkkiz verstliyində möcüzəli ikonası olan Obnino kəndi yadına düşdü. Yayda ikonanı təntənəli xaç yerişilə,  zəng çala-çala qonşu kəndlərdə gəzdirirdilər və onda əlahəzrət  – o vaxt ona Pavluşa deyirdilər – ikonanın arxasıyca düşərdi – şapkasız, ayaqyalın, inamlı, xoşbəxt və sadə uşaq təbəssümilə…
Xatırlayırdı – Obninoda adam çox olurdu. Keşiş Aleksey ata proskomediyaya(3) çatışdırmaqçün prosforlardakı(4) “can sağlığı” və “rəhmətə gedənlər haqda” qeydləri kar bacıoğlusu İllariona tələm-tələsik oxutdurardı; İllarion oxuyardı, hərdən günortaqabağı qəpik-quruşlar qazanardı, bir də gözünü açıb gördü ki, kağıza yazılıb: “Səfehsən ki, səfeh, İllarion!”.
Pavluşa onbeşinə kimi inkişafdan qalmışdı. Dərslərindən geri qalırdı, hətta onu ruhani məktəbindən çıxarıb ticarətə qoymaq istəyirdilər; bir dəfə məktubçün Obninodakı poçta gələndə qulluqçuların üzünə diqqətlə baxıb soruşmuşdu: “soruşmaq olar, siz maaşlarınızı necə alırsız, ay başı ya günbəgün?”
Əlahəzrət xaç çəkib o biri böyrü üstə çöndü ki, daha düşünməsin və yuxuya getsin.
Anam gəlib… – xatırladı, gülümsündü.
Ay pəncərəyə baxırdı, döşəmədə uzun kölgələr yaranmışdı. Sisəklər çığırışırdı. Divarın arxasındakı otaqda Sisoy ata xoruldayırdı, xorultusundan tənhalıq, yetimlik, avaralıq duyulurdu.
Sisoy vaxtilə Yeparxial arxiereydə ekonom vəzifəsində çalışıb, indi onu “keçmiş ekonom ata” deyə çağırırlar; artıq 70-i haqlıyıb, şəhərin 16 verstliyindəki monastırda yaşayır, gah da şəhərdə olur – harda gəldi. Üç gün əvvəl Pankratiev monastırına gəlmişdi və əlahəzrət onu öz yanında saxladı ki, vaxt tapıb onunla söhbətləşsin, burdakı işlərdən xəbər tutsun…
İkinin yarısı kilsə saatının zəngi çalındı. Sisoy atann öskürəyi və narazı səslə mızıldanmağı eşidildi, sonra qalxıb otaqda ayaqyalın gəzişdi.
– Sisoy ata! – əlahəzrət çağırdı.
– Sisoy otağına çəkildi, bir qədər sonra çəkmədə və əlində şam göründü; bəyaz paltarı üzərindən əyninə keşiş cübbəsi və başına nimdaş, rəngi ölüşkəmiş skufeyka geyinmişdi.
– Yata bilmirəm, – əlahəzrət dedi və yerindən dikələrək oturdu. – Xəstəyəm, yəqin ona görədi. Bu nədi, bilmirəm. Qızdırmam var!
– Güman, soyuqlamısız, müqəddəs ata. Sizi şam piyilə ovuşdurmaq lazımdır.
Sisoy bir qədər dayanıb əsnədi: “Tanrım, mənimtək günahkar bəndəni bağışla!”
– Yerakində elektrik işığı yandırdılar, – Sisoy dedi. – Heç xoşum gəlmədi!
Sisoy ata qoca, sısqa, donqarbel idi, həmişə nədənsə narazıydı, gözləri xərçəng gözütək acıqlı və dombalandı.
– Heç xoşum gəlmədi!- deyə, gedərək təkrar etdi. Xoşum gəlmədi, tanrım!
 
İkinci hissə
 
Həmin günün səhəri, Pasxa günü, əlahəzrət nahar ibadətini etdi, sonra yeparxial arxiereyin yanında oldu, ağır xəstələnmiş yaşlı general arvadına dəyəndən sonra, nəhayət, evə getdi. İkiyə işləyərdi, əziz qonaqları – qoca anası və səkkiz yaşlı bacısı qızı Katya nahara oturmuşdular. Həyətdən pəncərəyə boylanan yaz günəşi ağ süfrədə və Katyanın sarışın saçlarında fərəhlə işıqlanırdı. Pəncərənin ikiqat çərçivəsindən bağçadakı zağcaların səsi və sığırçınların nəğməsi eşidilirdi.
– Doqquz il olar görüşmürdük, – qoca anası dilləndi, – amma dünən kilsədə, sizə baxdım – ilahi! Bir az arıqlamasaydınız və saqqalınız uzanmasaydı, deyərdim, heç dəyişməmisiniz. Tanrım mənim, ah, yaradanım! Dünənki axşam duasında da qəhərlənməmək olmurdu, hamı ağlayırdı. Sizə baxan kimi qeyri-ixtiyari məni də ağlamaq tutdu. Hər şey tanrının əlindədir!
Danışığındakı nəcibliyə rəğmən, hiss olunurdu ki, utanır, bilmir “sən”lə ya “siz”lə danışsın, gülümsəsin ya yox, özünü daha çox kiçik rahib arvadı kimi aparırdı, nəinki əlahəzrətin anası kimi. Katya isə gözünü qırpmadan, maraqla dayısına baxırdı ki, onun kimliyi haqda tapmacanı çözsün. Başına taxdığı şana və məxməri lentin dikəltdiyi saçları şəfəqlənmişdi, burnu dikəlmişdi, gözləri hiyləli idi. Nahara oturmazdan bir stəkanı sındırmışdı, indi isə gah bardağı, gah da başqa bir stəkanı stolun üstündə sürütləyirdi. Əlahəzrət illər öncə anasının onu qardaşını və bacısını qohumlarıgilə gəzməyə aparmağını (anası onları varlı bilirdi) xatırladı; o vaxt öz uşaqlarıyla əlləşərdi, indi də qız nəvələriylə, biri də elə bu Katya…
– Varenkanın, – bacının dörd uşağı var, – , ana söhbətə davam etdi, – bu Katya ən böyüyüdür, Allah bilir nədən, bilmədik, atası yeznəm İvan qəfil azarladı  və birdən… öldü, Uspenə üç gün qalırdı. Varenkam yenə həyatına davam etdi, ayaqdadır…
– Bəs Nikanor, necədir?- əlahəzrət böyük qardaşı barədə soruşdu.
– Şükür tanrıya, yaxşıdır. Şükürlüdür, yaşamaq olur. Ancaq bir şey var ki, oğlu Nikolaşa, nəvəm mənim, ruhani məktəbinə getmədi, universitetə, həkimliyə meylləndi. Deyir, bu yaxşıdı. Kim bilir! Hər şey tanrının əlindədir.
– Nikolaşa meyitləri kəsir, –  Katya dilləndi və suyu dizinə dağıtdı.
– Otur, bala, kiri yerində, – nənə əlindən stəkanı sakitcə aldı. – Yeyəndə dua elə.
– Gör nə qədər vaxt keçib! – deyə, əlahəzrət anasının çiyninə və əlinə sığal çəkdi. – Mən, anacan, xaricdə olanda çox darıxırdım, çox…
– Minnətdaram.
– Olurdu ki, axşamlar otururdum pəncərə ağzında, tək-tənha, musiqi səslənərdi, hərdən elə darıxmaq gələrdi, deyirdim, hər şeyimi verərəm, vətənə-evə dönüb sizi görəydim…
– Ana gülümsədi, siması nurlandı, o dəqiqə də ciddi görkəm alaraq dilləndi:
– Minnətdaram.
Onun əhvalı nədənsə birdən çöndü. O anasına baxdı… – bu lüzumsuz hörmətçillik və simasındakı, səsindəki ürkəklik necə yaranıb? Nədən? –  Anasını tanıya bilmədi. Onu kədər və təəssüf bürüdü. Dünənki kimi başağrısı tutdu. Balıq da şirinə çalırdı, dadsız idi, davamlı su istəyirdi…
Nahardan sonra gələn iki nəfər varlı xanım və mülkədar arvadı sifətlərini turşudub saat yarım lal-dinməz əyləşdilər; gəlişlərilə bağlı sakit, qulağı zəif arximandrit təşrif buyurdu.
Axşam ibadəti üçün zəng eşidildi, günəş meşənin arxasına endi, gün ötdü. Kilsədən dönən əlahəzrət tez-tələsik ibadətini etdi, yatağına uzandı və üstünü örtdü. 
Nahar vaxtı yediyi balığı xatırlamaq belə könlüycə deyildi. Ay işığı onu narahat edirdi, sonra danışıq səsləri eşidildi. Qonşu otaqda, güman, qonaq otağında, Sisoy ata siyasətdən danışırdı:
– İndi də yaponlarda davadır. Yaponlar, elə çernoqorlar kimi eyni tayfadılar. Birlikdə türklərin əsarətində olublar.
Sonra Mariya Timofeyevnanın səsi gəldi:
– Deməli, tanrıya dualarımızla, çayımızı içdik, indi yola düzələk, deməli, Novoxatnıdakı Yeqor atanın yanına, nə deyəcəkdim…
…“Çayımızı içdik”i elə dedi, sanki onun həyatdan aldığı təkcə şey çay içməkmiş. Əlahəzrət süstlüklə, aramla seminariya vaxtlarını, akademiyanı xatırladı. O seminariyada üç il yunan dili müəllimi olmuşdu, artıq kitablara eynəksiz baxa bilmirdi, sonra saçını keşişlər kimi qırxdırdı və inspektor təyin olundu. Sonra dissertasiya müdafiə etdi. Onda 32 yaşı vardı, sonra onu seminariyanın rektoru seçdilər, sonra arximadritliklə tanış etdilər, o vaxt həyatı yüngülləşdi, sanki ömrü sonsuzacan uzandı. O vaxtlar bərk xəstələndi, çox arıqladı, az qala, gözləri tutulacaqdı. Həkimlərin məsləhətilə hər şeyin başını buraxmalı və təcili xaricə getməliydi.
– Sonra bəs? – qonşu otaqda Sisoy soruşdu.
– Sonra çay içdik… – Marya Timofeyevna cavab verdi.
– Dədə, sizin saqqalınız yaşıldır! – Katya birdən təəcüblə dedi və gülməyə başladı.
Əlahəzrət xatırladı… – çallaşmış Sisoyun saqqalı həqiqətən də yaşıla çalır… –  gülümsədi.
– Tanrım! …nə şuluq uşaqsan sən! – Sisoy əsəbi halda ucadan dedi. – Ərköyün uşaq! Farağat otur!
Əlahəzrət ağ kilsəni xatırladı: təptəzəydi, xaricdə olanda ibadət etmişdi; hərarətli dənizin səsini xatırladı. Hündür, geniş beşotaqlı mənzili vardı, kabinetində yeni yazı masası, kitabxanası. Çox oxuyurdu, vaxtaşırı yazırdı. Kor dilənçinin hər gün onun pəncərəsi altında gitarayla necə sevgi mahnıları oxuması, vətənçün necə darıxması və nədənsə, hər dəfə keçmişi xatırlaması yadına düşdü. Və səkkiz il keçdi, onu Rusiyaya çağırdılar. Artıq arxiereyin vikarisidir(5), artıq keçmiş keçmişdə qaldı – yuxuymuş, hardasa, dumanlığın içində…
Sisoy ata əlində şam, yataq otağına girdi.
– Aah, – o təəccübləndi, – siz artıq yatırsız, əlahəzrətim?
– Necə bəyəm?
– Nə əcəb belə tez, heç on olmayıb. Mən bayaq şam aldım, istədim sizi piylə ovxalayım.
– Mənim qızdırmam var… – deyib, əyləşdi. – Həqiqətən də, nəsə etmək lazımdır. Başımda nəsə var…
Sisoy onun köynəyini çıxardı və şam piyini sinəsinə və kürəyinə sürtərək ovxaladı.
– Bax beləə, bax belə… – Tanrım İsa Məsih… Bax belə. Bu gün şəhərdəydim, getdim, adını sən de, proteirey Sidonskinin yanına… Çay içdik onunla… Xoşum gəlmir ondan! Tanrım İsa Məsih… Bax belə… Xoşum gəlmədi!
 
Üçüncü hissə
 
Qocalıb şişmanlaşmış yeparxial arxierey revmatizmə yaxud podaqraya tutulmuşdu deyə, artıq bir aydı yataqdan qalxmırdı. Əlahəzrət Pyotr demək olar hər gün ona baş çəkirdi və onun əvəzində ondan təmənna umanları qəbul edirdi.
İndi, naxoşladığı dönəmdə bu boşluq – həyatın xırdalıqları, kimlər ki, belə şeylərə görə ona minnətçi olurdular və bu istədiklərinə görə göz yaşı axıdırdılar; onu insanların geriliyi, cəsarətsizliyi hirsləndirirdi; bütün bu xırda və gərəksiz şeylərin çoxluğu onu sıxırdı və ona elə gəlirdi ki, gənclik illərində “Azad iradə haqda təlim”i yazmış yaparxial arxiereyi anlayır və artıq hər şey əhəmiyyətsizdir, hər şeyi unutmuşdur və tanrı haqda da düşünmür.
Xaricdə olanda Rusiyadakı həyatına yadırğamışdı; rus xalqı ona qaba görsənirdi, xahişə gələn arvadlar cansıxıcı və ağılsız, seminaristlərsə müəllimlərilə birgə ona cahil və hətta qaba görsənirdi. Daxil olan, çıxan kağız-kuğuzların sayı on minlərlə olardı, kağız da nə kağız! Yeparxiyanın keşişləri rahiblərə, yaşlı və qoca, fərq etməz, hamısına, arvad-uşaqlarına belə, davranışlarına görə əla, yaxşı, hərdən kafi qiymətlər yazardılar və bu haqda söhbətləşər, oxuyar və ciddi-ciddi yazı-pozu edərdilər. Bir dəqiqə boş vaxtı olmazdı, bütün günü ürəyi əsərdi. Əlahəzrət Pyotr təkcə kilsədə rahatlıq tapardı.
O təbiətinə yad olan təşvişə, qorxuya alışmasa da, özü arzulamasa belə, insanlarda bu hissi yaradardı. Quberniyadakı hər kəs onun gözünə cılız, səksəkəli və günahkar kimi görsənirdi. Onun yanında hər kəs çəkingən olurdu, hətta ahıl proteireylər belə, onu görüncə səndələyirdilər hətta, bir dəfə ziyarətçi kənd arvadlarından biri ayağına yıxılıb, həyəcandan bir söz də deyə bilmədi, çıxıb da getdi. O özü moizələrində adamlar haqda pis danışmaz, onları qınamazdı, onlara ürəyi yanardı, – yalvaranlarasa əsəbləşər, özündən çıxar, istədiklərini onların qabaqlarına atardı. Burda olduğu müddətdə bir kəs onunla sadəcə insan kimi ürək söhbəti etmədi; hətta qoca anası belə,  – ona elə gəlirdi ki, hətta anası da həminki ana deyil! Və soruşula bilər, o niyə Sisoyla dayanmadan danışıb-gülür, onunlasa ciddi olur, heç ona yaraşmayan tərzdə susur və utanır? Onun rahat davrandığı, ürək qızındırdığı tək adam qoca Sisoy idi, hansı ki, ömrü arxiereylərin yanında keçib və artıq on birini o dünyaya yola salıb. Olmaya ona görə onunla rahatmış, halbuki, çək-çevirsiz, bu adam nəfsi ağır və cəfəngin birisidir.
Çərşənbə axşamı əlahəzrət nahar ibadətindən sonra arxiereyə aid evdə oldu, təşrif buyuranları qəbul etdi, narahat oldu, əsəbləşdi, sonra evinə getdi. O əvvəlkitək nasaz idi, hey istəyirdi yatağına girsin; evinə girəntək gənc tacir, ianə verən Yerakinin gəlişi barədə xəbər verdilər. Onu qəbul etmək lazım idi. Yerakin bir saata qədər oturdu, qışqıra-qışqıra, bərkdən danışırdı, nə danışdığı da anlaşılmırdı.
– Allah eləsin, təki! – çıxhaçıxda dedi. – Hökmən! İmkan daxilində, əlahəzrətləri! Arzu edirəm, təki!
Sonra yanına uzaq monastırdan iqumenya(6) gəldi. O gedəndən sonra gecə ibadətinin zəngi çalındı, kilsəyə getməliydi.
Axşam rahiblər ahənglə, ilhamla oxuyurdular, xuddamlığı qara saqqallı ieromonax edirdi; adaxlı oğlan və bəzədilmiş kaşanə haqda gecə yarısına doğru oxunan mahnını dinləyən əlahəzrət günahların peşimançılığı, kədər barədə yox, əksinə, ruhi sakitlik, hüzur duydu və uzaq keçmişə, adaxlı oğlan və kaşanə haqda oxuduğu gənclik, uşaqlıq illərinə daldı və indi bu keçmiş ona canlı, gözəl, sevincli görsəndi, ona elə gəldi, bəlkə bunlar heç olmayıb. Ola bilsin, o biri dünyada da uzaq keçmişimizi, burdakı həyatımızı eyni hisslərlə xatırlayacağıq. Kim bilir! Əlahəzrət mehrabda oturmuşdu, qaranlıq idi. Ağladı…  O düşünürdü: hər şeyə nail oldum, nə əldə etmək olardısa, bu mənsəbə yetib əldə etdim, iman gətirdim, amma ona aydın olmurdu, yenə nəsə çatmırdı, ölmək istəmirdi; ona elə gəlirdi ki,  dumanlı da olsa uşaqlıq, akademiya illərində, xaricdə olduğu vaxtlardakıtək gələcəyə inam kimi nəsə vacib bir şey çatışmır.
“Bu gün necə də gözəl oxuyurlar! – ifanı dinləyərək, fikirləşdi. – Necə də gözəldir!”
 
Dördüncü hissə
 
Əlahəzrət camedə cümə axşamının nahar ibadətini etdi, ayaq dəstamazı edildi. Kilsə ibadətləri bitəndən və insanlar evlərinə gedəndən sonra, hava günəşli, isti və xoş oldu, arxdan su şırıltısı eşidildi, torağayların şəhər kənarından gələn, zəmi üzərindən adlayan fasiləsiz, həm də zərif, hüzura səsləyən nəğməsi eşidilirdi. Ağaclar artıq ayılmışdılar, nəvazişlə gülümsəyirdilər və onların başları üstündəki göy, Allah bilir haralara, hüdudu və sərhəddi bilinməyən məchul ənginliklərə uzanırdı.
Əlahəzrət Pyotr çay içdi, əynini dəyişdi, çarpayısına uzandı və keleynikə pəncərə qapağını örtməyi əmr etdi. Otaq alaqaranlıq oldu.
Bu nə yorğunluqdur? Ayaqlarda, kürəkdə ağrı, ağır, soyuq ağrı, qulaqlarındakı gurultu! Yuxulaya bilmirdi, ona elə gəlirdi ki, yaddaşında sayrışan hansısa boş fikir onu göz yummağa qoymur, – dünənki, divarın o tayından, qonşu otaqlardan gələn səslər, stəkan, qaşıq cingiltisitək… Mariya Timofeyevna Sisoya nə barədəsə zərbi-məsəllər çəkərək danışırdı, o isə soyuq və narazı tərzdə cavab verdi: “İtir, getsin! Boş ver!”
Qoca anasının onunla çəkinərək və az-az danışması, danışmağa utandığı üçün hər cür bəhanə gətirməsi, başqasıyla isə adi, sadə davranması onu təəssüfləndirir və heyifsiləndirirdi. Atası olsaydı bəs?  Onun da yanında kəlmə kəsməyə yəqin, dili gəlməzdi…
Qonşu otaqda döşəməyə nəsə düşdü və çilikləndi; güman, Katya fincan ya boşqabı yerə salmışdı, çünki Sisoy ata tüpürüb, hirslə dilləndi:
– Bəla doğulmusan sən! Tanrım, keç günahımdan!
Sonra sakitlik yarandı, həyətdən ara-sıra səslər gəlirdi. Əlahəzrət gözünü açanda otağında Katyanı gördü, dinməzcə ona baxırdı. Sarışın saçları həmişəki kimi parıldayırdı.
– Sənsən, Katya? – o soruşdu. – Aşağıda qapını açıb-bağlayan kimdi?
– Mən eşitmirəm axı, – Katya dedi və qulaq verdi.
– İndicə kimsə keçdi.
– Səs qarnınızdan gəlir, dayıcan!
O güldü və qızcığazın saçına sığal çəkdi.
– Deməli, qardaşın Nikolaşa meyitləri kəsir, hə?
– Hə, öyrənir.
– O mehribandır?
– Məncə, hə. Amma çox içir…
– Bəs atan hansı xəstəlikdən öldü?
– Atam zəiflədi, sonra arıqladı, arıqladı, və birdən – boğazı. Onda mən də azarladım, qardaşım Fedya da, – hamımız da boğazdan. Atam öldü, dayıcan, biz sağaldıq.
Uşağın çənəsi əsdi, gözlərində yaş göründü, yaş yanaqlarından süzüldü.
– Əlahəzrət, – zərif səsilə deyə bildi və acı-acı ağlamaq tutdu, – dayıcan, biz anamızla biçarə qalmışıq… Bizə bir az pul verin, gücünüz çatandan… nolar!
Gözləri doldu, qəhərləndi, susdu… sonra uşağın başını sığalladı:
– Əlbəttə! Yaxşı, qızcığaz. Qoy müqəddəs Pasxa gəlsin, bu barədə danışarıq… Kömək edəcəm… edəcəm…
Anası ehtiyatla otağa girdi və surətə baxıb dua etdi. Onun yatmadığını hiss etdi və soruşdu:
– Sup gətirim bəlkə?
– İstəmirəm, sağ olun… – cavab verdi. – Minnətdaram.
– Yəqin, azarlamısız… gözümə bihal görünürsüz. Necə azarlamayasız! Bütün günü ayaq üstəsiz, bütün günü – ilahi, sizi bu vəziyyətdə görmək də ağır gəlir adama.… Sizi söhbətlərimlə narahat etməyim, dincəlin, Allah qoysa, sonra söhbətləşərik. Kateçka, gedək, – qoy ağamız yatsın.
Və o, haçansa, uzaq keçmişdə, uşaq olanda, keşişlərlə beləcə zarafatyana, ehtiramla danışardı… Onun, otaqdan çıxarkən, qeyri-adi həlim baxışlarından, ürkək və nəvazişli, ötəri nəzərlərindən anası olduğu duyulurdı.
Gözlərini yumdu. Ona elə gəlirdi ki, yatıb, amma iki dəfə saatın zəngini və Sisoy atanın öskürtüsünü eşitdi. Anası otağa təkrar girdi və xəfifliklə ona bir qədər də baxdı. Kimsə karetanı ya faytonu evin artırmasına tərəf sürdü. Və birdən qapı döyüldü, qapı açıldı: koleynik yataq otağına girdi.
– Əlahəzrətləri!.. – təzə xəbər çatdırmaq istədi.
– Nə olub?
– Atlar qoşulub, İsanın müjdəsi(7) başlayır.
– Saat neçədir?
– Səkkizə işləyib.
O geyindi və kilsəyə getdi. On iki incil duası müddətində o kilsənin ortasında tərpənmədən dayanmalı idi, və ən uzun, ən gözəl olan birinci incili özü oxudu. Gümrahlaşdı, əhvalı düzəldi. “İnsan övladının vəsfi” olan birinci incil duasını əzbərdən bilirdi; o, oxuduğu müddətcə, gözucu baxırdı, hər iki tərəfdə yanan şamlar dəniz kimi dalğalanırdı, şamların çatırtısı eşidilirdi, adamlarsa əvvəlki illərdəkitək görsənmirdi və ona elə gəlirdi ki, bunlar elə əvvəlki, uşaqlıq və gənclik illərindəki adamlardır, lakin nə vaxtadək – təkcə tanrıya bəllidir.
Atası dyakon idi, babası – keşiş, ulu babası isə atası kimi, dyakon idi. Ola bilsin, nəsilləri Rusiyada xristianlığın başlanğıcından, kilsəyə, ruhaniyyətə tapınmışdılar, ondakı kilsə ayinlərinə, kilsə zənglərinə bu məhəbbət anadangəlmə, dərindən kök salmışdı; kilsədə o, əsasən dualar vaxtı, özünü fəal, gümrah və xoşbəxt hiss edir. İndi də o cür. Səkkizinci incili oxuyanda səsinin zəiflədiyini hiss etdi, hətta öskürəyi eşidilmirdi, başı bərk ağrıdı, və elə sandı ki, indicə yıxılacaq, onu həyəcan bürüdü. Ayaqları keyləşdi, ayaqlarını güclə hiss edirdi və özünə də aydın deyildi, o necə və nəyin üstündə belə dayana bilir…
İbadət bitəndə on ikiyə qalırdı. Evə gələn kimi soyundu, dua etmədən çarpayısına uzandı. Danışa bilmirdi, ona elə gəlirdi ki, ayaqları üstdə dayana bilməz. Üstünü basdırdı və birdən xaric yadına düşdü, oranı istədi! Həyatını belə verməyə hazırdır, təki bu naciz pəncərə qapağını, alçaq tavanı görməsin, monastırın ağır havasını duymasın. Heç olmazsa, bir kəs olaydı, ürəyini boşaldaydı!
Qonşu otaqdan ayaq səsləri eşidildi. Nəhayət, qapı aralandı, Sisoy əlində şam və çay bardağı, otağa girdi.
– Siz yerinizə girmisiz, əlahəzrət? – soruşdu. Gəldim, sizi sirkə- araq qarışığıyla ovuşdurum, faydası olar.
Tanrım İsa Məsih… Bax belə… Bax belə… Bir az əvvəl monastırdaydım… Xoşum gəlmədi! Burdan gedəcəm, ağam, daha burda qalmaq istəmirəm. Tanrım İsa Məsih… Bax belə…
Sisoy bir yerdə çox qala bilmirdi və ona elə gəlirdi, Pankratiev monastırında bir ildi yaşayır. Əsası, onu dinlədikcə anlamaq olmurdu, onun evi haradır, o kimisə, ya nəyisə sevirmi, Allaha inanırmı… Onun özünə bəlli deyil, o niyə keşişdir, bəlkə, heç o bu barədə düşünməyib də, yadından çıxıb ki, onun saçını keşişliyə görə haçan qırxıblar; elə bil, keşiş kimi doğulub.
– Sabah gedirəm. Özləri bilər, Allah xatirinə!..
– Sizinlə söhbət etmək istərdim… haçandı, danışmaq istəyirdim, – əlahəzrət sakit tərzdə, gücənərək dilləndi. – Axı mən burda heç kimi tanımıram, heç nə bilmirəm…
– İcazənizlə, bazar gününə kimi qalım, neynim… daha istəmirəm, burda qalam. Məndən uzaq olsunlar!
– Heç məndən arxierey olar? – əlahəzrət dilləndi. – Kənddə keşiş, ya dyaçok… ya sadə rahib olaydım… bunlar məni sıxır … ürəyimi sıxır…
– Nə? Tanrım İsa Məsih… Bax belə… Dincəlin, əlahəzrət!.. Əlimizdən nə gəlir! Nə etmək olar! Gecəniz xeyirə!
Əlahəzrət bütün gecəni yatmadı. Səhər, saat səkkizdə bağırsaqlarından qanaxma başladı. Keleynik təşvişə düşdü və əvvəl arximandritin, sonra şəhərdə yaşayan doktor İvan Andreiçin yanına qaçdı. Dolu bədənli, uzun saqqallı yaşlı doktor əlahəzrəti xeyli yoxladı, qaşqabaqlı halda başını yellədi və dedi:
– Əlahəzrət, bilirsiz?.. Siz qarın yatalağına tutulubsuz!
Əlahəzrət bir neçə saatdan sonra qanaxmadan kəskin arıqladı, çöhrəsi soldu, sifəti uzunsovlaşdı, qırışlandı, gözləri böyüdü, sanki qocaldı, boyu gödəldi və ona elə gəldi ki, hamıdan arıq-sısqa, zəif, cüzi görünür, nə olmuşdusa, nə vardısa uzaq-uzaq keçmişdə qalıb və bir daha təkrarlanmayacaq… davamı olmayacaq…
– “Necə də yaxşıdı! – düşündü. – Necə də yaxşıdı!”
Qoca anası gəldi. Oğlunun qırışmış üzünü və böyümüş gözlərini görüb qorxdu, çarpayının önündə dizi üstə çökdü və onun üzündən, çiynindən, əlindən öpməyə başladı. Gördü ki, oğlu çox arıqlayıb, zəifləyib, lap sısqa olub. Onun arxierey olmasını belə unutmuşdu,indi onu ən əziz, doğma uşağı kimi öpürdü.
– Pavluşa, çiçək balam, – anası dilləndi, – canım mənim!.. Oğlum mənim!.. Niyə belə oldun? Pavluşam, de, bilim!
Katya solğun, qaşqabaqlı görkəmdə onların yanında dayanmışdı və nə baş verdiyini, nənəsinin sifətindəki iztirabı, dediyi bu kədərli, təsirləndirici sözlərin səbəbini anlamırdı.
O isə heç danışa bilmirdi, heç bir şey anlamırdı və elə düşünürdü ki, bir adi, sadə adamdır, döşəməni tıqqıldadaraq cəld yeriyir, şəndir. Başının üstündə günəş, işıqlı səma var. İndi quş kimi azaddır, hara istəsə gedə bilər!
– Oğlum, Pavluşa, de görüm! – qoca anası dedi. – Axı nə oldu sənə? Əzizim mənim!
– Ağanı narahat etməyin, – otaqdan keçən Sisoy acıqla dedi.
– Qoy yatsın… Neyniyəcəksən ki… Nə etmək olar!..
Üç həkim gəldi, məsləhətləşdilər və getdilər. Gün uzun çəkdi, çox uzun, sonra gecə başladı , gecə çox uzandı.
Şənbə günü səhərə yaxın, koleynik qonaq otağındakı divanda uzanmış qarıya yaxınlaşdı və ondan yataq otağına keçməsini xahiş etdi: əlahəzrət canını tapşırmışdı.
Səhərisi Pasxa idi. Şəhərdə qırx iki kilsə və altı monastır vardı; gurultulu,  şən zəng səsləri səhərdan axşamadək yaz havasını valeh etdi, bütün şəhəri şəhəri bürüdü; quşlar oxuyurdu, günəş işıq saçırdı.
Böyük bazar meydanı səsli-küylü idi, yelləncəklər yellənirdi, şarmankalar, qarmonlar çalınırdı, sərxoş səslər bir-birinə qarışmışdı. Günortadan sonra baş küçədə löhrəm atlarda gəzinti oldu, – bir sözlə, əvvəliki illərdəkitək şadyanalıq, firavanlıq oldu, çox güman, həmişə də belə olacaq.
Bir aydan sonra yeni arxierey vikarisi təyin olundu, əlahəzrət Pyotru isə artıq heç kim xatırlamırdı. Sonralar onu tamam unutdular. Təkcə mərhumun sakit şəhər qəzasında, dyakon olan kürəkənigildə yaşayan qoca anası axşamçağı inəyi qarşılayanda, vaqonda qadınlarla toplaşanda, hərdən uşaqlarından, gah nəvələrindən, gah da  – birdən inanmazlar deyə, haqqında ehtiyatla, qorxa-qorxa, –  arxierey olmuş oğlundan danışardı…
Həqiqətən, ona heç kim inanmırdı.
 
1902
Tərcümə – İlqar Tağı
 
 

1- Dyakon – kilsə xidmətçisi
2- yaşıl ilan – yaşıl rəng qədim rus əfsanəsindən götürülmüşdür və alkoqolun orqanizmdə ilan zəhəri kimi yaşıl, öldürücü maye yaratmasına işarə vurulur
3- proskomediya – liturgiyanın birinci hissəsi
4- prosfor – liturgiyada ibadət çörəklər
5- vikari – yepiskop müavini
6- iqumenya – qadın monastırının başçısı
7- İsanın müjdəsi(“strasti qospodni”)- İncilə görə – İsa Məsihə cismani və mənəvi iztirabların yaşadıldığı hadisələrin məcmusu dönəmi