Yuhan Borgen - Yazıçı sənəti

Yazıçı olmaq – öz qəlbini, duyğularını insanlara etibar etmək deməkdir. Əlbəttə, fikiri ifadə etməyin digər yazı formaları da mövcuddur. Onlar istənilən sahəni – elmi, texnikanı, sənətkarlığı, fəlsəfəni, siyasəti, dini əhatə edə bilər. Sonuncu üç sahənin əsasən müəyyən üslub istiqamətləri barədə danışa bilərik. Təşviqat, təbliğ etmə də məhz belə əmələ gəlir. Nəticədə isə ifadə etməyin qarışıq formaları yaranır. Onlar asanlıqla transformasiya olunaraq bizim adlandırdığımız bədii ədəbiyyata çevrilə bilirlər. Bu anlayışlar arasındakı fərqi həmişə asanlıqla aradan qaldırmaq olmur. Zəmanəmizdə taleyini bədii ədəbiyyata bağlamış insanlar bu ifadəni işlətməyi heç də xoşlamırlar. Çünki bu söz olduqca təmtəraqlı səslənir. Əvəzində isə biz həvəslə “balletristika” (“uydurma”) terminini işlədirik. Əslində bu termini çox da uğurlu saymaq olmaz.

Zərif söz olan belle lettre bizim nəzərdə tutduğumuz məqsədi ifadə edə bilmir. Doğrudur, çox hallarda insanlar bu ifadəni işlətməyimizlə nədən bəhs etmək istədiyimizi anlayırlar. Əslində bununla biz nəyi anlatmaq və ya aşılamaq istəyirik? Bu və digər hallarda söhbət həmçinin “yenidən yaratmadan” gedir. Bu isə fantaziya anlayışı ilə bağlıdır. Bəs, deyək ki, fantaziya nə olan şeydir? Çoxlarına elə gəlir ki, bu anlayış havasız fəzada özü üçün süzür. Əslində isə bu, heç də elə deyil. Fantaziya həmişə təcrübə və müşahidə üzərində qurulur.
Fantaziya təcrübədən ustalıqla istifadə edən alətdir. O bizim fikirlərimizi lazımi tərəflərə istiqamətləndirir. Sadəcə biz əvvəllərdə yaşanmışların təəssüratlarının rolunu heç də həmişə dolğun təqdim edə bilmirik. (Halbuki keçmişin müəyyən təəssüratları həmişə bizimlə olur). Mənə elə gəlir ki, çoxları məktəbə getdikləri ilk günü, yaxud üzməyi öyrəndikləri vaxtı yaxşı xatırlayırlar. Hələ ilk məhəbbəti demirəm. Bu unudulmaz hadisələrdən söz açarkən onlar barədə hər şeyin təfsilatı ilə yaddaşımıza köçdüyünü heç də təsdiq edə bilmərik. Şəxsən mənim məktəbə getdiyim ilk gündən yadımda qalan çantamın qoxusudur. Mal-heyvan, yaxud da atın dərisindən qayrılmış çantadan qalxan iy yaddaşımda həmişəlik iz salıb. İndinin özündə də gözlərimin önündə sinif otağı, yazı partasındakı hərflər, Reydar adlı şagird yoldaşımın qulaqları canlanmaqdadır. Reydarın adını çəkərkən yadıma yeni adlar, yeni üzlər və yeni səslər gəlir. Təəssüratlar kino lenti kimi fırlanır. Coğrafiya dərsliyinin mavi cildini, eləcə də Knut adlı oğlanın Kristian adlı oğlanla dava-dalaşını xatırlayıram. Knut daha çox xoşuma gəlirdi və mən onunla həmrəy idim. Elə xatirələrimdə də həmin dava-dalaşdan qalib çıxan Knut olurdu.

İndi budur, mən yazıçıyam. Bu ona görədir ki, mən atın qoxusunu yadımda saxlaya bilmişəm. İnanıram ki, bu cür hisləri çoxu keçirib. Hər kəs o mənada ona görə şair ola bilir ki, onun hansısa assosasiya barədə fikirləri yaranır. Bu fikirlər yeni fikirlərin əmələ gəlməsinə təkan verməklə fantaziyanı qidalandırır.

Bəzi hallarda xatirələrimizin təxəyyülümüzün qəribə oyunları ilə bağlı olduğunu çox gözəl dərk edirik. Bəzən xatirələrimiz şərtsiz həqiqət kimi, bəzən isə şüurlu uydurma kimi ifadə olunur. Əgər bu “yalan”, bu “uydurma” formaya düşürsə, onda onlar bədii əsərə çevrilə bilirlər. Belədə mən “yalan” adlandırdığım şeyə hörmət hissi ilə yanaşaraq onun quru, çılpaqdan daha çox əsl həqiqət olduğuna inanıram (məsələn, yuxarıda haqqında bəhs etdiyim uşaq davası kimi). Bir də ki, o vaxt hadisələrin gedişi həddindən ziyadə təsadüfi idi, bədii ədəbiyyat isə heç vaxt təsadüfi olmur.

Mənim bədii əsərlərimin arasında elələri var ki, onların süjet xətti real həyat materialı, olmuş hadisələr üzərində qurulmuşdur. Buna misal olaraq “Cənnət bağı”, “Onlar gülmürdülər” əsərlərini göstərmək mümkündür. Amma bu o demək deyil ki, həyatda hər şey məhz elə bu cür də inkişaf etmişdir. Real faktlar fantaziya ilə transformasiya olunmuşdur.

Digər əsərlərimə gələndə isə, burada fantaziya ilə həqiqət arasındakı nisbət bir qədər başqa cürdür. “Doqquzdon” novellasının süjeti heç də uşaqlıq illərimdə baş verən, yaxud da uşaqlıq dostlarımdan kiminsə başına gələn konkret hadisələrlə bağlı deyil. Uzun illərdən bəri məktəblilərdən aldığım məktublarda soruşulurdu ki, onu necə başa düşmək olar. Çox hallarda novella barəsində müəllimlər öz bildikləri kimi, şagirdlər isə fərqli anlamda fikir yürüdürdülər. Müəllif olaraq buna mən nə deyə bilərəm? Gənc oxucu, novellanı istədiyin kimi anla, başa düş. Bəlkə əsər hələlik sənə ümumiyyətlə heç nə demir. Belədə onu hələlik kənara qoy, qalsın. Hər şeyin hər kəsə birdəfəyə aydın olması mümkünsüzdür. Əgər novella sənə nəsə demək istəyirsə, hesab et ki, bunu məhz yazıçı özü demək istəyib. Belə olan təqdirdə sən artıq əsəri bir kənara qoyub, asanlıqla canını ondan qurtara bilməzsən. Bədii əsər insan şüurunda illərlə yaşamaqla yanaşı, illər ötdükcə eyni zamanda dəyişə də bilər. Ona görə də məsələni müəllimin təsəvvürü ilə eyniləşdirərək, özünü haqsız çıxarmaq olmaz. Mənə elə gəlir ki, mühüm olan başqa şeydir. Görəsən yazıçı özü bu və ya digər materialın ona haradan gəldiyini bilirmi?

Mən yuxarıda söyləmişdim ki, fantaziya havasız fəzada heç nə edə bilmir, onun sınaqdan, təcrübədən keçmiş kökləri var. Bütün bunlar belədir, amma biz heç də həmişə şəxsi təəssüratlarımızın mahiyyətini dərk edə bilmirik. Bunun isə iki səbəbi var. Birinci səbəb ondan ibarətdir ki, bizim təəssüratlarımız elə formalaşdığı anlardan sıxışdırılaraq aradan çıxarılır. Onlar ortadan götürülərək kənara atılır, hətta onları unutmağa çalışırlar, bunun isə müxtəlif səbəbləri ola bilər. Amma biz onlara toxunmayacağıq. Digər səbəb isə odur ki, baş verənlər həyatımızın çox erkən mərhələlərində özlərinə yer tapıblar (məsələn, hələ hüceyrə vəziyyətində), bunu isə adi anlayışda yadda saxlamağa heç bir səbəb yoxdur.

“Yaddaş” sözünü mən “xatirə” sözü ilə əvəz edərdim. Bu söz bir qədər köhnə səslənsə də daha dürüst və doğrudur. Hadisələr bir və ya bir neçə saniyə müddətində cərəyan edir. Bu odur ki, bizim daxilimizə nüfuz edərək, vasitəmizlə də itib yox olur. Bəziləri bunu ilham adlandırır – hər halda pis söz deyil. Siz gənclər də heç şübhəsiz zamandan zamana belə vəziyyətləri yaşayırsınız. Amma siz bu barədə çox nadir hallarda danışırsınız. Və sizə elə gəlir ki, qanad açıb göyün yeddi qatında uçursunuz. Amma bu, heç də sadəcə göylərdə uçmaq deyil. Belədə mən sizə müraciət edərək məsləhət görürəm ki, bu əhval-ruhiyyəni saxlayıb özünüzü ona tabe edəsiniz. Son nəticədə saniyələr ərzində ilhamlanmağınız sizi şairə çevirir. İndi gəlin fikirləşin: belə anlar həyatınızda tez-tez təkrar oluna bilər. Sənətkarın məqsədlərindən biri məhz belə anları təsvir etmək, oxucuya çatdırmaqdan ibarətdir. Elə buna görə də üzümü sizlərə tutub deyirəm: ”Ayılın”.  Ayılmaq reallıq dediyimiz şeydən qaçmaq üçündürmü? Yox, əksinə ayılmaq reallığı, həqiqəti parlaq, doğru-dürüst detallarla təsvir edib, oxucuya, tamaşaçıya çatdırmaq üçün lazımdır.

Məlum məsələdir ki, hər kəs peşəkar şair olmaq iqtidarında deyil. Bununla belə biz ilhamın gəldiyi anlardan xeyrimizə istifadə etməliyik. Onsuz da indiki zamanda xeyirlə zərərin sərhədləri arasındakı məsafə daralmışdır. Belə ki, xeyirli şeylər müəyyən müddətdən sonra ziyanlı şeylərə də çevrilə bilir. (Burada mən əsasən ekoloji böhranı nəzərdə tutmuşam. Məlum məsələdir ki, bu barədə siz də kifayət qədər məlumatlısınız. Yox əgər bilmirsinizsə, onda müəllimlərinizdən soruşun, müəllimlər həmişə axmaq olmurlar).

Əgər siz şayət məndən soruşsanız ki, bütün bu bədii yaradıcılıq ümumiyyətlə nədən ötrüdür, cavabında deyərdim: bunlar insanı fəallaşdırmaq, bacarıq və təxəyyülü stimullaşdırmaq, nəticədə onun həyatını kamilləşdirməkdən ötrüdür. Axı, bədii əsər də mesaj kimidir – müəllif bununla özünün ən mərhəm, ən dəyərli fikirlərini, düşüncələrini sənə etibar edir. Sən isə bu əsərlə istədiyin cür davrana bilərsən. Ondan üz döndərərək, – əgər hesab edirsənsə, haqqın çatır, – tüpürə də bilərsən. Yaxud da əksinə – onu heç olmasa bir saniyəyə qəbul etməyi bacarasan. Bax, belədə söhbətimiz baş tuta bilər. Biz yazıçıların da arzusunda olduqları, uğrunda çalışdıqları məhz bunlardır.

Tərcümə etdi: Ağaddin BABAYEV