AZAD QARADƏRƏLİ - PROFESSOR NİYAZİ MEHDİYƏ MƏKTUB
Çox hörmətli Niyazi bəy!
Sosial şəbəkələrdəki yazılarınızı, statuslarınızı və elmi-fəlsəfi məqalələrinizi hər zaman izləyirəm. Hətta “Yazı”nın yaxşı çıxan vaxtlarında dərgiyə mənim xahişimlə yazdığınız, yaxud təkrarını yayımladığınız iri həcmli yazılarınızı da oxuyar və fəxr edərdim ki, mənimlə eyni çağda yaşayan sizin kimi bir filosofumuz var. İnanın ki, bunlar ürəkdən gələn fikirlərdir.
Bir neçə gündür, ölkəmiz və insanlarımız Xocalı üstə köklənib və demək olar ki, bu köklənmə bir tərəfdən bizim acımızı unutmamaq, dünyaya duyurmaq baxımından yaxşıdırsa, digər tərəfdən bu kimi qaramat günlər bizi çıxılmaza soxur, aydın düşünməyimizə mane olur, hətta gələcəyimiz olan uşaqların inkişafına mane olur. Ona görə həmin günlərdə bir işıqlı söz, bir yeni təklif görəndə adamın qırışığı açılır, başına dar olan gen dünyada var olduğuna sevinir. (Beş yaşlı nəvəm Əli televizorda həmin günlərdə göstərilən hansısa müharibə filmindən qorxunc səhnəni görüb necə bağırmışdısa, o səs hələ də qulaqlarımdadır!..) 
Sayqıdıyər professor!
Məhz belə bir gündə sizin ad gününüz olduğunu sosial şəbəkə vasitəsilə öyrənib sizi təbrik üçün nələrsə yazmaqda ikən bir işıqlı qeydinizi görüb daha da həvəsləndim. O qeyd təxminən belə idi: “Axır ki, çoxdan axtardığım “mübadilə” sözünün türkcə qarşılığını tapdım – “bölüşmə”.
Sizə etiraz edənlər oldu və baxıb gördüm ki, siz nə qədər haqlı olsanız da, etirazçılar da bir o qədər haqlıdırlar və təxminən iki gün bu sözün ətrafında fırlanası oldum. (Mötərizədə qeyd edim ki, belə bir ağır gündə həm ad gününüzün olması – bu bir tərəfdən adi təsadüf idisə, o biri tərəfdən tədasüfdən doğan zərurət idi, çün işıqlı adamların işığı xalqının ağır günündə daha güclü bərq vurar – həm də adamların sizi təbrikdə bulunduğu gündə sizin söz yaradıcılığı ilə məşqul olmağınız çox gözəl hadisə idi!) Sizin kimi aktiv olmasam da, mən də zaman-zaman dilimizdə bəzi sözlərin kasadlığından bir qələm adamı kimi əziyyət çəkdiyim üçün ya tarixizmlərdən, ya dialektlərdən sözlər axtarmışam, ya da özüm yenisini yaratmağa cəhd göstərmişəm. Müsəlmanın “o irəlisi”, Sevil Gültən adlı bir xanım (deyim ki, bu xanım çox fədəkar birisidir – özünün qısıq imkanları ilə ingilis dilindən ana dilimizə və ya əkasinə, dilimizdən ingiliscəyə çüvirmələr edir... “qısıq imkanlar” isə o anlama gəlməlidir ki, çox kasıb həyat tərzi keçirən bu xanımın normal şəraiti, hətta evi belə yoxdur, handa ki, Londonda, Nyu-Yorkda dil kursları keçsin, xalqına daha uğurla xidmət etsin...) iflic keçirən xəstələrin istifadə etdiyi dördayaq alətin şəklini çəkib sosial şəbəkəyə ataraq bunun dilimizdə necə adlandırılmasına kömək olmağı xahiş etmişdi. Hər kəs öz fikrini yazmışdı. Amma mən feillərimizin söz yaradıcılığı sahəsindəki imkanlarından yararlanaraq bu sözü GƏZƏRƏK kimi verməyi təklif etmişdim. -ək şəkilçisi məhdud işlənən şəkilçi olsa da dilimizdə poetik səslənən söz yaratmaq imkanlarından məhrum deyil. Məsələn, nənəm bayramqabağı yağda şirin kökələrlə yanaşı burnu əyri, naxışlı yeyəcəklər də bişirərdi və onlara ƏYİRDƏK deyərdi. Mən hələ də nənəmin o ƏYİRDƏKlərinin qoxusu və ləzzətinin yaratdığı xoş duyğunu yaşamaqdayam. Hətta bu fikirdəyəm ki, biz bu sözün verdiyi imkanlardan yararlanaraq dilimizdə yad olan və artıq özünə zorla yer eləməyə başlayan (özümə yer eləyim, gör sənə nə eləyim) BLİNÇİK, PERAŞKİ, BUBLİK kimi sözlərin qarşılığını yarada bilərik. Məsələn PERAŞKİYƏ BÜKƏRƏK deyilsə necə olar? Yaxud BLİNÇİKə ŞORƏKƏK demək pismi olar? (Bunun qonşusu olan ŞORQOĞALI da var axı.)
Bu -ak, -ək şəkilçisi ilə dilimizdə bəzi sözlər var ki, onlar yüzillərin qatında gizlənib. İndi Ermənistan ərazisi hesab edilən qədim türk yurdu Mığrıda (bu da qədim sözümüzdür, MUĞ tayfalarının adından gəlir ki, MUĞAN, MUĞLA yer adları da ordandır) AQARAK adlı bir qəsəbə vardı ki, bunu çoxları erməni sözü hesab edirdi. Əslində isə bu ən qədim türk kəlməsi olan ak, ax felindən qidalanaraq yaradılan sözcüyümüz kimi daha mənalı bir tarixə malikdir. Bu adda bizdə bir çay və kənd vardı Akara, yaxud Həkəri adınada...
Sayqıdəyər professor!
Mənim tez-tez feliiərə istinad etməyim yəqin ki, sizə təəccüblü gəlmədi. Axı feil yeganə nitq hissəsidir ki, indiyənəcən dilimizə bircə dənə də olsun yad fei buraxmamışdır! Hətta köməkçi feil kimi işlənən OL, ET kimi feillər belə tək işlənə bilməyəndə ətrafına alınma sözlər qoşsa da, onlar da yarımmüstəqil də olsa öz sözlərimiz sayılmaqdadır: TABE OLMAQ, TƏLƏB ETMƏK və sair.
Hətta feillərin bu imkanlarından və bu mübarizliyindən ilhamlanan Bəxtiyar Vafabzadə “Feil olmaq istəyirəm” adlı şeir də yazmışdı.
...İsim, sifət döyüşlərdə çox zaman
karıxar…
Fellərsə döyüşlərdən həmişə
qalib çıxar.
Çox sevirəm igid kimi döyüşən
Kəlməni mən,
Sözü mən,
Fel olmaq istəyirəm
Düzü, mən…
Hə, mətləbdən uzaq düçdük deyəsən. Bir məsələni də qeyd edim, qayıdım söhbətimizin əvvəlinə - mənə bu boyda fikirləri yaszdıran fikrinizə.
Bildiyiniz kimi, mən nəsr yazıram və zaman-zaman yazılarımda işlənən bəzi yad sözlərin qarşılığını tapmaqda əziyyət çəkdiyimi həmişə dilə gətirmişəm. Yəni, nə gizlədək, dilimizin hazırki lüğət tərkibi rus, ingilis dilləri ilə, eləcə də Türkiyə türkcəsi ilə müqayisəyə gəlməz dərəcədə zəngin deyil. Xüsusilə bir çox məişət əşyalarının adları, texniki sahənin sözləri dilimizdə yox dərəcəsindədir. Bir maşının hissələrini adlandırmaq üçün bir roman yazarının necə zorluq çəkdiyini bir allah bilir: AKKUMLYATOR, KARBİRATOR və həkaza...
Elektrik məhsullarının, santexnik alətlərinin və sairənin dilimizdə bircə dənə də qarşılığı yoxdur... Bununla məşqul olası qurumlarsa ancaq haram pul yeməklə məşquldurlar...
Mən şəxsən bir kənd adamı kimi, habelə dilə, sözə sevgisi olan bir nənə-baba övladı kimi dilimizin nəyə qadir olduğunu, bu kimi sözlərin necə islah edilib, yenisini yaratmağın mümkünlüyünü bilirəm və yazılarımda bəzən bunları edirəm də... Amma bu işin həlli üçün çarə deyil... Çarə yuxarıdan, dövlət səviyyəsində həll olunmayınca biz bu giley-güzarları edəcəyik, edəcəyik...
Bu sahədə dil inqilabına ehtiyac var!
...Sayqıdəyər professor!
Siz MÜBADİLƏ sözünün qarşılığı kimi BÖLÜŞMƏ sözünü təklif etmişdiniz.
Lakin zənnimcə, bu tapıntı uğurlu tərəfləri ilə yanaşı, həm də nöqsanlıdır. Uğurlu tərəffi odur ki, BÖLÜŞMƏ MÜBADİLƏyə yaxın sözdür. Amma o deyil. Mən isə daha fərqli, amma sizin sözlə qohum olan, hətta çox yaxın olan bir söz təklif edirəm: BÖLÜŞÜM. Bu söz iki məna daşıyır: 1) birinci şəxsin təkində olan (mənim) BÖLÜŞÜMdür ki, bu tamam ayrı mənadadır, o birisi ilə omonimdir. Yəni, MÜBADİLƏyə qarşılıq BÖLÜŞÜM ümumən bölüşməni ehtiva edir və söz bir az fəlsəfi, bir az da elmi çalar verir. Bu söz mən özümdən yaratmıram, dilimizdə bunun qarşılığı da var. Məsələn, ƏRİŞİM, yaxud QARIŞIM.
Əlbəttə, bunlar mənim subyektiv fikirlərimdir.
Hesab edirəm ki, sizin yazılarınızda işlətdiyiniz dil arılanmış bir Azərbaycan türkcəsi kimi gələcəyin dilidir və bu kimi axtarışlarınız bizə tutiya kimi gərəklidir.
Və yenə Xocalı haqda.
Hesab edirəm ki, biz həm 20 Yanvar, həm Xocalı barədə çox danışmalıyıq. Çox yazmalıyıq. Və çox çəkib göstərməliyik. Amma bir şeyi də unutmamaq şərtiylə: Almaniya, Yaponiya savaşdan necə məğlub çıxaraq qalib olubsa, biz də bir məğlub xalq kimi o cür məğlubiyyətdən qalib çıxmağı yollarını aramalıyıq. Zənnimcə bu qalibiyyətin bir qolu elə sizin söz axtarışlarınızda gizlənib. Bu axtarışlar bizə ordumuzun Qarabağda zəfər çalacağı gün qədər vacibdir.
Uğurlar professor!
27.02.2020.
