Seyid Hüseyn - Həzin bir xatirə

(1887-1937)

 

Görkəmli nasir və tənqidçi Seyid Hüseyn Bakıda dənizçi ailəsində doğulmuşdur. İlk təhsilini mədrəsədə almış, sonra rus-tatar məktəbində oxumuşdur.
XX    əsrin əvvəllərində “Kaspi” və “Tazə həyat” qəzetlərinin mətbəələrində mürəttiblik etmiş, "Bəhlul”, “Kəlniyyət” jurnallarının naşiri, 1913-1914-cü illərdə "İqbal” qəzetinin baş redaktoru olmuşdur.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti bərqərar olduqdan sonra Seyid Hüseyn ibtidai və orta məktəblərdə, texnikumlarda Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənlərini tədris etmiş, həmçinin “Kommunist” qəzeti, “Şərq qadını” jurnalının redaksiyalarında və Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında işləmişdir. 1937-ci ildə “Əksinqilabi millətçi fəaliyyətinə görə” həbs olunmuş və üzücü istintaqlardan sonra SSRI Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının qərarı ilə güllələnmişdir. 1957-ci ildə ölümündən sonra bəraət almışdır.
Seyid Hüseyn bədii yaradıcılığa 1907-ci ildə yazdığı “Ata və oğul” hekayəsi ilə başlamışdır. XX əsrin əvvəllərində, əsasən tənqidçi kimi fəaliyyət göstərən ədib 1920-ci ildən sonra daha çox nəsr əsərləri yazmışdır.
 
 

HƏZİN BİR XATİRƏ

 

Siz bəlkə zənn edərsiniz ki, mən Xədicəni sevmişdim və yaxud sevişmişdik, bu xatirə də ondan baqi qalmışdır. Xeyr, yanılırsınız!.. Müsaidənizlə fıkrinizi təshih etmək istəyirəm.
Xədicə gəncliyimin ilk anlarında, on səkkiz-on doqquz yaşlarında olurkən, məni bir qədər məşğul etmişdi. Mühit müsaidə etsəydi, bəlkə sevişə də bilərdik. Aramızdakı münasibət olduqca qısa bir zaman içərisində səmimi arqadaşlıqdan başqa bir şey olmamışdı.
Mən Xədicəni 1905-ci ilin yay mövsümündə tanıdım. O zaman onun on dörd və ya on beş yaşı var idi. Mən bu ili çox yaxşı xatırlayıram: mənə bir fəlakət üz vermişdi. Ailəmizin rəisi və yeganə hamisi, ixtiyar böyük babam vəfat etdiyi üçün yurdumuz dağılmış, hər il yayda getməkdə olduğumuz Ləhicdəki xüsusi bağımıza artıq gedəməz olmuşduq. Ehtiyac bizi o bağı satmağa məcbur etmişdi. Könülsüz olaraq, sınıq bir ürəklə, əqrəbamızdan birinin Şüvəlanda olan bağlarına getməli, yayı orada keçirməli olmuşdum.
Mən Şüvəlan bağlarına ilk kərə getdiyim üçün orada kimsəni tanımırdım. Bir rəfiq və müsahibim olmadığından, əqrəbamız da olsa, özgə bir adamın evində yaşamaqdan çox darıxırdım, könlüm heç açılmırdı.
Bağın içində qonşu bağın mərzində bulunan böyük bir qarağacın qalın kölgəsi altına çəkilər, təkbaşına orada vaxtımı keçirər, daha doğrusu, günlərimi sayardım. Bununla bərabər, gələcəkdə ailəmizin məişətini kim təmin edəcək, mənim məktəbə davamım nə yolla mümkün olacaq, məktəbi tərk etdikdə nə kimi bir işin və sənətin ardınca getməliyəm, bu barədə mənə kim rəhbərlik edəcək kimi suallar mənim fikrimi az məşğul etmirdi.
Gəncliyimin ilk baharını belə məişət qayğıları ilə keçirir, həyatın iztirablarını bütün varlığımla hiss edirdim. Bu iztirab mənə sərbəst və bəxtiyar yaşamanın nə qədər müşkül olduğunu düşündürür, məndə bədbincə bir haləti-ruhiyyə yaradırdı. Belə bir halda ikən, mənim kimi bir ailə fəlakətinə uğramış Xədicəyə təsadüf etdim.
Xədicənin anası səkkiz-doqquz ay əvvəl vəfat etmişdi. Onun müsibəti yalnız anasızlığı deyildi. Buna əlavə olaraq, o, ikinci bir müsibətə də uğramışdı. Anasmın vəfatından dörd ay keçməmiş atası yeni, gənc bir qadmla evlənmişdi. O, anasınm yerinə gələn qadınla yola gedə bilməmişdi. Bu rəftarı onu atasının gözündən saldığı üçün bir kərə həyatına qəsd etməklə özünü öldürmək istəmiş, bunun üzərinə xalası onu yanına almış, müvəqqəti olaraq evlərindən uzaqlaşdırmaqla mənim yaşadığım qonşuluğunda olan bir bağı icarə etməklə oraya gətirmişdi.
Xədicənin bu fəlakətini evdə eşitdikdə ona qarşı məndə bir təmayül hissi oyandı. Öz müsibətimi unudub, onun qəminə şərik oldum. Onu ovutmaq, onu məşğul etməklə iztirablarını azaltmaq, ona yardım etmək istədim. Mən ara-sıra onun ağladığını, xalasının ona təsəlli verdiyini eşidir, görürdüm. Bunu da hiss edirdim ki, o, anasını Sərhədində xatırlayır, hər il getməkdə olduqları Pirşağı bağlarını, oradakı arqadaşlarını qəribsəyib ağlayır.
Xədicə mənə tamamilə bir qəm şəriki və fəlakət yoldaşı idi. Onun anası vəfat edərək, atası vəfasızlıq etmişdi. Mənim də vaxtilə (on iki il əvvəl) atam vəfat etdikdə, anam vəfasızlıq edərək, axıtdığım səmimi göz yaşlarıma etina etməyib, yeni bir ərə getməklə məni tərk etmişdi. Xədicə Pirşağıdakı bağlarını xatırlayıb ağlayırdı. Mən də Ləhicdəki bağımızı, oradakı uşaqlıq arqadaşlarımı qəribsəyib mütəəssir olurdum. O, Şüvəlanı özünə qürbət və yad mühit bulduğu üçün darıxır, heç bir şeylə əylənə bilmirdi. Mən də eyni hisslə darıxıb özümü əyləndirə bilmirdim.
Demək, talecə biz, bir-birimizə ən yaxm arqadaşlar idik. Fəlakət insanları daha tez birləşdirər, deyildiyindən inanırdım ki, Xədicə ilə tanış olacaq, onunla arqadaşlıq edəcəyəm. Ürəyimdəki boşluğu onunla dolduracağam. Bizə qürbət kimi görünən Şüvəlan bağlarında bir-birimizi əyləndirəcəyik.
Xəyalımda Xədicə ilə tanış və yoldaş olmağı çox asan təsəvvür edirdim. Bu mənim düşüncəm idi. Həqiqət tamamilə bunun əksinə çıxdı: Xədicəm məndən yaşınırdı.
Bizim sakin olduğumuz bağlar bir-birinə qonşu idilər. Evlərimizin arası yüz addımdan artıq deyildi. İki bağın mərzində bulunan bir qarağacın kölgəsində iki ailə istirahət edib əylənirdi. İki qonşu bağı bir-birindən ayıran bir arşın yüksəkliyində taxtadan yapılma bir çəpər idi. Buna baxmayaraq, Xədicə məndən yalnız üzünü tutub yaşınmaqla kifayət etmir, adətən qaçırdı. Onun bu halı məni daha artıq maraqlandırırdı.
 
*  * *
 
İndiki kimi xatırlayıram: bir gün iyul ayının ortalarında qonşu qadınlar Pir çinar ziyarətinə getməyə qərar vermişdilər. Görmədiyim yerləri görüb bir qədər əylənərəm, - deyə mən də onlar ilə bərabər getmək istədim. Zatən qadınlar arasında məndən çəkinib yaşınan da yox idi. On beş-on altı nəfərlik bir dəstə idi. Səhər erkən hərəkət edildi. Pir çinarm yaxınlığında, qonşularm birisi ilə tanış bir kəndlinin evinə düşəcəkdik. Orayadək iki saatlıq bir yol vardı. Bu səyahətdə məni hər şeydən artıq maraqlandıran Xədicə idi. O da xalası ilə bərabər gedirdi. Bu yol üzərində mən onunla görüşüb qonuşmaqla açılışacaq, ona rəfaqət edəcəkdim. Ən öndə bizim şeylərimizi götürən bir araba gedirdi, onun arxasınca mən də daxil olduğum halda çoluq-çocuqlar gedirdilər. Bunların arasında Xədicə yaşında iki qız da var idi ki, mənimlə açıq-saçıq danışıb əylənməkdən çəkinmirdilər. Xədicə bu kərə də bizə qoşulmadı. O bizdən qırx-əlli addım bir fasilə ilə gələn yaşlı qadınlara qoşulmuşdu. Onların söhbəti Xədicəni əyləndirməyəcəkdi. Yanımdakı qızlar onu səsləyib çağırırdılar. Xədicənin bizə gəlib qoşulacağını yəqin etmişdim. Birdən heç də təsəvvür etmədiyim bir hal qarşısında bulundum. Xədicə nə yapsa idi, yaxşı olardı? Bir də gördüm ki, bacım məni çağırdı. Yanıma yaxınlaşaraq dedi:
-   Xədicə səndən yaşınır, sən bir qədər irəli get, arabaya min, yaxud arxaya qalıb bizə qoşul. Xədicə öz yoldaşları, qızlar ilə bir yerdə getmək istəyir.
Məni heyrət aldı:
-   Bu necə təklif, - dedim, - mən Xədicəni tutub yeyəcək deyiləm ki!..
Mümkün olmadı. Xədicə hər istədiyini yapdırmağa adət etmiş, ərköyün böyümüş bir qızdı.
Bacım məni qandırırdı:
- Xəstədir, anası yoxdur, şıltaqçıdır. Onun ürəyini qırmaq olmaz... - deyirdi.
Mən çıxılmaz bir vəziyyətdə qalmışdım. Tamamilə geri qayıtmaq istədim. Qəribə burasıdır ki, Xədicə mənim geri qayıtmağıma da razı olmurdu. Nəhayət, güzəştə getdim. Dəstədən aralanıb arabaçı ilə yoldaş oldum.
Xədicənin mənə qarşı yapdığı bu müamələsindən mütəəssir olmaya bilməzdim. Geri qayıtmadığıma peşman olmuşdum. Bu səyahəti mən yalnız Xədicənin xətri üçün yapmışdım. Bir zamanda ki, o məndən qaçırdı, qətiyyən mənə yaxın düşmək istəmirdi, bu surətdə mənim onlar ilə bir yerdə qalmağım necə olacaqdı! Bu hal ilə gəlib əvvəlcədən qərarlaşdırılan evə çatdıq. Bu dəfə mən bir qədər ehtiyatlı davrandım. Bir daha Xədicənin təhqirinə uğramayım deyə, onların düşüb istirahət edəcəkləri evin talvarmdan yetmiş-səksən addım uzaqda bulunan bir söyüd ağacının kölgəsinə bir palaz döşədib orada rahatlandım. Bir qədər sonra onlar da gəlib talvarda yerləşdilər. Qorxduğum təhqirə yenə uğradım. Xədicə yenə əmr edirdi ki, söyüd ağacının kölgəsindən qalxıb tamamilə kənarda bulunan bir əncir ağacınm altına gedim; çünki söyüd ağacı evin qabağında idi. Mən oradan Xədicəni görə bilərmişəm.
Xədicənin bu hərəkəti mənə açıqdan-açığa təhqir idi. O özünün bu şıltaqlığı ilə mənim izzəti-nəfsimə toxunurdu. Bütün qadınlar, xalası da onu məzəmmət edirdi. O isə öz sözündə inad edib dururdu. Ayağa qalxaraq, havanın çox isti olmasına baxmayaraq, geri qayıtdım.
İndi məndə Xədicəyə qarşı müdhiş bir kin və xüsumət vardı.
 
*  * *
 
Aradan bir aydan artıq bir zaman keçdi. Mən Xədicə ilə arqadaşlıq etmək flkrini artıq başımdan çıxarmışdım. Hər nə qədər ona qarşı ürəyimdə bir kin bəsləyirdimsə də, uzaqdan belə olsun, ona baxmaqdan, onun necə qız olduğunu öyrənməkdən özümü ala bilməmişdim.
O, gözəl deyildi, çirkin də deyildi. Rəngi bir qədər qaraya mayil, zəif vücudlu bir qız idi. Onun nəzər-diqqəti cəlb edən bir şeyi vardısa, o da həddindən fəzlə gur kəstanə rəngli saçları idi.
Bir gün, günorta yeməyindən sonra istirahət etmək məqsədilə qarağacın kölgəsində uzanaraq, kitab mütaliəsi ilə məşğul idim. Xədicənin tamamilə başı açıq olduğu halda evlərindən çıxıb taxta çəpərin o biri tərəfinə, qarağacın kölgəsinə gəldiyini gördüm. O mənim orada bulunduğumu bilirdi. Fəqət özünü bilməməzliyə qoymuşdu. Bir mahnı oxuyurdu.
Son günlərdə Xədicənin halında bir dəyişiklik hiss edirdim. Mən nə qədər ki özümü ondan uzağa çəkir, ona qarşı laqeyd və etinasız davranırdım, əksinə olaraq, o mənə bir o qədər artıq təmayül göstərir, bəzən üzü açıq gəlib yamımdan ötərək keçirdi. İndi isə mahnı oxuyub səsini mənə eşitdirirdi. Yenə etina etmədim. Yanı üstə çevrilərək arxamı ona tərəf çevirdim. O isə üzüm dərmək üçün meynəliyə doğru getdi. Bir o qədər zaman keçməmişdi ki, birdən Xədicənin qışqırdığını eşitdim:
-    Ey vay... ilan! - deyib çığırdı.
Ürəyimdə ona qarşı bəslədiyim küdurəti unutdum. Tez ayağa qalxdım. Taxta çəpəri aşdım. Yüyürərək ona yaxınlaşdım. Məni görüncə özünü qucağıma atdı. Onu özümdən kənar etdim:
-   Hanı ilan? - deyib soruşdum.
-   Orada, orada, - deyib bir yeri göstərdi.
Səsinə xalası da, başqa qonşular da çıxmışdılar. İlanı nə qədər aradıqsa da tapa bilmədik.
-   Ehtimal, səni qara basmışdı, - deyib hər kəs bir tərəfə dağıldı. Mən də öz yerimə qayıtdım.
Xədicənin doğrudan da bir ilan görüb-görmədiyini təyin edə bilmirdim. Bu məni bir o qədər maraqlandırmırdı da. Axşam bacımdan eşitdim ki, Xədicə qorxusundan xəstələnmişdir.
O günün sabahı Xədicənin xalası bizə gəldi. Mənə öz razılığını bildirdi. Əlavə xahiş etdi ki, onlara gedim. Xədicə mənə şəxsən təşəkkür etmək istəyirmiş. Mən artıq Xədicə ilə görüşmək istəmirdim. Buna mənim meylim yoxdu. Buna baxmayaraq, rədd etmək də münasib olmazdı. “Bəlkə gəldim” dedim.
Axşamüstü bir qədər tərəddüddən sonra qalxıb onların həyətinə keçdim. Xədicə yataqda uzanmışdı. Məni gördükdə əvvəl gülümsədi. Bir uşaq sevinci ilə məni qəbul edib, yatağının başı ucunda yer göstərdi. Sonra nədənsə doluxdu. Gözləri yaşardı, başını yan tərəfə çevirərək, bu halmı məndən gizlətmək istədi. Müvəffəq ola bilmədi. Ağlamağa başladı. O bir uşaq kimi ağlayırdı.
-   Niyə ağlayırsınız? Sizə nə oldu? - deyə sordum.
-   Mən zənn edirdim ki, yanıma gəlməzsiniz.
-   Niyə?
-   Çünki mən sizə fənalıq etmişəm. Mən elə bilirəm ki, siz məni bağışlayacaqsınız.
-   Bağışlaram, - dedim.
Bir az sonra Xədicənin xəstəliyi tamamilə unuduldu. Sənli-mənli qonuşur, hər tərəfdən söhbət edir, məni əyləndirməyə çalışırdı.
Qalxıb evə qayıdarkən, məni qarağacın altınadək müşayiət etdi.
-   Mən, - dedi, - sənin bu yaxşılığım heç bir zaman unutmayacağam. Bununla bərabər, səndən bir rica edəcəyəm ki, sənə qarşı etdiyim fənalığı unudasan!
-   Unudaram, - dedim.
Bir qədər düşündükdən sonra dedi:
-    Yox... unutmayınız!.. Fənalıqla da olsa, bir adamın xatırlanması, tamamilə unudulmasından daha yaxşıdır, deyilmi?
-    Elədir, - dedim.
Bu tarixdən başlayaraq, Xədicə ilə barışdım. Yalnız barışmaqla qalmayıb, səmimi bir arqadaş olduq. Hər gün məlum qarağacın altında görüşər, uzun-uzadı qonuşur, söhbət edirdik. Xədicə savadsız bir qız idi. Bəzən söylədiyi bir sözün üzərində inad edərcəsinə durar, hər kəsi özü ilə hesablaşmağa məcbur edərdi. Buna baxmayaraq, o olduqca xoşsöhbət, xoştəbiət, genişqəlbli, munis və mehriban bir qız idi və yaxud mənə elə görünürdü. Çox vaxt gecələr də xalası ilə bərabər bizə söhbətə gələrdi.
Mən Xədicə ilə çox xoş saatlar keçirirdim. Fəqət bizim bu arqadaşlığımız çox davam etmədi. Yalnız iki həftə qədər oldu. Bağ mövsümünün axırı olduğu üçün onlar köçməyə qərar vermişdilər. O axşam yenə bizə gəldilər. Xalası tələsirdi. Səhər köçəcəkləri üçün tez qalxıb getdi. Xədicə gecə yarıyadək bizdə qaldı. Sonra qalxdı. Ayın qaranlıq bir gecəsi olduğundan, onu evlərinədək ötürmək lazım gəldi. Ayağa qalxdım. Qarağacın altına gəldik. Yarım saatadək ayaq üstə yenə ötədən-bəridən qonuşduq. Nədənsə, belə söhbət hər ikimizə xoş idi. Bir-birimizdən ayrılmaq istəmirdik. Nəhayət, əlimi sıxdı. “Salamat qal” deyib, taxta çəpəri adladı:
- Mən səni heç bir zaman unutmayacağam. Sən də məni unutma, - deyərək, məndən uzaqlaşdı.
Mən iki əllərimi taxta çəpərin üzərinə söykəyib, onun arxasınca baxırdım. Mən ən istəkli bir arqadaşımdan, ehtimal, bir daha görüşməmək şərti ilə ayrıldım.
Xədicə məndən bir iyirmi addım uzaqlaşdı. Birdən dayandı. Üzünü mənə tərəf çevirdi. Ətraf çox qaranlıqdı. Bir söz söyləmirdim. Hiss edirdim ki, Xədicənin söyləyəcək bir sözü vardır. Onu bəkləyirdim. Bu halda onun mənə tərəf yüyürdüyünü gördüm. Bərabərimə yetişincə çəpərin arxasından iki əlləri ilə boynumu qucaqlayıb dodaqlarını dodaqlarıma toxundurdu və qaçaraq gözdən qeyb oldu.
Yerimdə quruyub qaldım, bütün vücudum sarsılan kimi oldu. Onun təkrar görünməsini istəyirdim. Fəqət o bir daha görünmədi. Naçar evə qayıtdım.
Hər kəs yatmışdı. Etiraf edirəm ki, o gecəni səhərədək yata bilmədim. Beynimə bir çox qarışıq xəyallar hücum edirdi. Beləliklə, sabahı açdım. “Hər necə olursa olsun, mən Xədicəni bir kərə də görməliyəm” - dedim. Ayağa qalxıb birbaşa Bəndüstü adlanan küçəyə getdim. Xədicəgilin faytonları buradan keçib gedəcəkdi. Bəklədim... bəklədim... Bir neçə başqa fayton gəlib keçdi. Nəhayət, onların da faytonları orta bir sürətlə önümdən ötüb keçdi. Xədicənin gözləri gözlərimə sataşdı. Əlində tutduğu bir qərənfil çiçəyini mənə tərəf atdı. Sovuşub getdilər. Çiçəyi yerdən alıb evə qayıtdım. Fəqət nədənsə o gün əhvalım tamamilə pərişan keçdi.
Bu, mənim Xədicə ilə birinci görüşüm idi.
 
*  * *
 
Bu hadisədən tam üç il keçmişdi. Bu üç il içərisində Xədicəyə bir yerdə təsadüf etmədiyim kimi, onun barəsində kimsədən bir məlumat da ala bilməmişdim. Yalnız bir kərə, onun zəngin bir adama ərə getdiyini eşitmişdim. Həyat və məişət qayğısı Xədicəni mənə unutdurmuşdu. Zatən başqa çarəm də yoxdu. Mən Xədicəni unutmalı idim. Yalnız bu vasitə ilə iztirablarımı azalda bilərdim.
1908-ci ilin bağ mövsümündə bir cümə tətilindən istifadə edərək, qonaq sifəti ilə Pirşağı bağlarına getmişdim. Axşam üzəri bir az gəzmək məqsədilə dəniz sahilinə çıxmaq istəyirdim. Bağların arası ilə uzanan bir yol ilə gedirdim. Bu halda qarşıma bir neçə çadralı qadın çıxdı. Başımı aşağı salaraq, ötüb keçmək istəyirdim. Yanlarından keçərkən, hansı bir sövqi-təbii ilə isə bilmirəm, başımı qaldırdım, gözucu onları süzdüm. Hamısı yaşlı qadınlar idi. Yalnız birisi gənc idi. O birilər mənə qarşı üzlərini örtdülər. Gənc qadın isə məndən yaşınmır, dik-dik gözlərimin içinə baxırdı...
Birdən-birə məni heyrət aldı. Qarşımdakı qadın Xədicə idi... Ötüb keçdi.
Xədicə boyca və vücudca çox böyümüşdü. Rəngi bir qədər ağarmış, gözəlliyi də o nisbətdə artmışdı. Başında açıq rəngli ipək çadrası, onun altında alafranqa əlbəsəsi nəzər-diqqəti cəlb edirdi.
Bir neçə addım uzaqlaşdıqdan sonra ixtiyarsız ayaq saxladım. Geri dönüb arxadan ona baxdım. Bu halda onun da başını çevirib mənə tərəf baxdığını gördüm. Heç bir söz söyləmədən yolumuza davam etdik.
Bu da mənim Xədicə ilə ikinci görüşüm idi.
 
Xədicə ilə üçüncü görüşüm 1912-ci ildə oldu. Bu zamanlarda mən dərvişcəsinə bir həyat keçirir, təkbaşma olaraq Hacı Hacağa karvansarasmın bir hücrəsində yaşayırdım. Məhərrəmlik münasibətilə bu karvansaranın həyətində təkyə saxlayıb təziyədarlıq edilərdi.
Tasua gecəsi idi. Axşam saat doqquz radələrində məşğələmdən mənzilimə qayıdırdım. Karvansaranın böyük alaqapısı ağzınadək tamaşaçılarla dolu idi. Bir gün əvvəl karvansaranın ikinci mərtəbəsi balkonuna toplanan tamaşaçı qadınlar arasında yer üstündə dalaşma olduğu üçün təkyə sahibləri qadınların içəri buraxılmamasına əmr vermişdilər. Mən onların yanından ötüb keçərkən o qadınlardan birisi üzünü mənə tərəf tutub dedi:
-   Ay qardaş, biz davakar deyilik. Sən bizi içəri buraxdır.
-   Bu mənə aid olan bir iş deyil, bacı, - dedim.
-   Bəlkə Xədicə bu barədə səndən xahiş etdi, onda necə? - dedi.
Dönüb baxdım. Diqqət etdim. Gözlərindən tanıdım. Bu qadın
Xədicə idi. Onun ricasını yerə salmaq istəmirdim. Xahişlərinə əməl etmək fikri ilə:
-   Arxamca gəliniz, - dedim. Onları içəri buraxdırdım. Üç nəfər idilər. Mənzilimdən sandalya alıb münasib bir yerdə oturtdum.
Xədicənin halında bir dəyişiklik vardı.
Beş il əvvəl mən onu zəngin bir əlbəsədə görmüşdüm. İndi isə sadə bir libas geymişdi. Ayaqqabısı yaxşı deyildi. Bu onun kasıb bir ailədə yaşadığını bildirirdi.
Mənzilimə qayıtdım. Tamamilə yalnız idim. Qonşularımın hamısı təziyə məclisinə getmişdilər. O damın içində gəzinir, Xədicəni düşünürdüm. Əski xatirələr fikrimi işğal etmişdi. Yeddi il əvvəl onunla keçirdiyim saatlar tamamilə xəyalımda canlanmışdı. Hələ onun, məndən ayrılarkən ilk və son öpüşü... Onun hərarətini dodaqlarımda hələ də hiss edər kimi idim. Birdən xatirimə bir şey gəldi. Əski kitabları araşdırıb qocaman bir kitab aldım. Bu “Təfsiri-safi” adlanan farsca mənzum yazılmış bir Quran təfsiri idi. Onu vərəqləməyə başladım. Aradığımı buldum. Bu, Xədicənin ilk dəfə məndən ayrılarkən, kim bilir nə məqsədlə və nəyin xatirəsi olmaq üçün mənə buraxdığı qərənfil çiçəyi idi. Bu çiçək tamamilə solub xəzan olmuşdu. Kitabın qalınca vərəqləri onu o qədər sıxıb təzyiq etmişdi ki, nə qoxusu, nə də rəngi qalmışdı... Zavallı çiçək! Ona dalğın-dalğın baxırdım. Onunla Xədicə arasında müştərək bəzi sifətlər bulurdum. Vaxtilə bu çiçək nə qədər təzə və təravətli idisə, Xədicə də o qədər şux və məsum idi. Əski kitab özünün qaba vücudu ilə, qalın vərəqlərinin kiflənmiş qoxusu ilə bu çiçəyin ruhunu zəhərləyib varlığını çürütdüyü kimi, onun mənəviyyatı da Xədicənin mənliyini gəmirmiş, gəncliyini və gözəlliyini əlindən almışdı. Xədicə artıq sevgi və sevinc nəşr edən yeni açılmış bir çiçək deyil, hüzn və ələm təsiri bağışlayan bir zavallı idi.
Əlimdə tutduğum çiçəyə baxdım... baxdım... Acı-acı düşündüm, - əski kitabın təsiri, - dedim.
Təziyə məclisi bitdikdən sonra Xədicəni arqadaşları ilə bərabər mənzilimin qapısında gördüm. Onlara, yol açılanadək gözləmək lazım idi. Ayaq üstə Xədicə ilə ötədən-bəridən qonuşmağa başladım. Müsahibəmizin mövzusu bir-birimizin halını soruşmaq idi. Öyrəndim ki, Xədicə beş il əvvəl bəzək şeyləri satan zəngin bir zərgərə ərə getmişdir, fəqət onu sevə bilməmişdir. Üç il sonra ondan boşanmışdır. Bir il yarım atası evində yaşamış, kəndisini almaq istəyən bir neçə kişini rədd etmişsə də, nəhayət, onu ikinci dəfə ərə getməyə məcbur etmişlər. Altı ay əvvəl bazarda alış-verişlə məşğul olan bir adamla evlənmişdir.
Xədicənin dörd il əvvəl Pirşağı bağlarında təsadüf etməklə müşahidə etdiyim gözəlliyindən az bir şey qalmışdı.
Təkyə tamamilə boşalmış, yol açılmışdı. Xədicəni yoldaşları tələsdirirdilər, o isə Şüvəlan bağlarını, mənimlə keçirdiyi günləri hələ unutmadığını söyləyirdi. Nəhayət, “sağ ol!”, - deyib, əlimi sıxdı. Məndən ayrılarkən dedi:
-    Həyatımdan heç də məmnun deyiləm...
 
*  * *
 
Aradan bir altı il də keçdi. Bu altı ilin içərisində bir çox hadisələr baş vermişdi. Cahan müharibəsi, Fevral və Oktyabr inqilabları, sonra Zaqafqaziyada baş verən ixtilal və qarışıqlıqlar... Bu zamanlarda mən Bakıda deyildim. Nəhayət, 1918-ci ildə “Sentyabr hadisəsi”ndən sonra Bakıya qayıtdım. Yenicə gəlmişdim. Sabiq Mixaylovski küçədə böyük bir binada mənzilim vardı. Küçə qapısından girərkən, uzun, qaranlıq bir dalanı keçib öz otağıma gedərdim. Yolumun üzərində o binada yaşayan bir tacirin mətbəxi bulunurdu. Bir gün oradan keçərkən, ev qulluqçusu bir qadının mətbəxdən odun alıb çıxdığını gördüm. Etinasız bir halda ötüb keçdikdə bu qadın məni gördü. Tez üzünü divara çevirərək, məndən gizləndi, nədənsə biixtiyar Xədicəni xatırladım, çünki bu qadının boyu Xədicənin boyuna bənzəyirdi. Başına qıyqacı saldığı çadrasmın altından görünən uzun və gur saçları nəzər-diqqəti cəlb edirdi.
O gün həp Xədicəni düşündüm. Həyatda hər şey mümkün idi. Fəqət ərköyün böyüyən, kimsəyə boyun əymək istəməyən Xədicənin başqalarının evində qulluqçuluq edəcəyinə inanmağım gəlmirdi. Buna baxmayaraq, çox narahat oldum. Bu fikri bir dürlü özümdən uzaqlaşdıra bilmədim. Getdikcə marağım artırdı. O günün sabahı dalandarı yanıma çağırıb, gördüyüm qadın barəsində ondan məlumat istədim.
-Haşımovların qulluqçusudur. Yeni gəlmişdir, - dedi. Adını bilmirdi, ev dəftərini ondan tələb etdim. Başdan-ayağadək vərəqlədim. Aradığımı buldum, gözlərimə inanmağım gəlmirdi. Bu qadınm adı Xədicə idi.
Dalandar ilə ona xəbər göndərdim. Məni bir görsün, - dedim.
O gün keçdi. Ertəsi günün gecəsi mənim mənzilimə gəldi. Halı olduqca pərişan idi. Əynində əski, yamaqlı bir paltar var idi. Danışarkən ara-sıra öskürürdü. Bu hal onun xəstəliyini bildirirdi.
Xədicənin anlatdığından öyrəndim ki, ikinci ərindən də boşanmışdır. Beş yaşlı bir qız uşağı var imiş. Atası onu təkrar ərə vermək istəmişsə də, qəbul etməmişdi. Qızını böyütmək, öz həyatını təmin etmək üçün evlərdə qulluqçuluq etməyi ərə getməkdən üstün tutmuşdu.
Xədicənin bu halından mütəəssir oldum.
Qalxıb getdi. O günün sabahı Xədicəni bir daha görmədim. Öyrəndim ki, o Haşımovlarm evini tərk etmişdir. O, səfalətli halda mənə görünmək istəmirdi.
Bu da mənim Xədicə ilə dördüncü görüşüm idi.
Xədicə ilə mənim son görüşüm on ay sonra, 1919-cu ilin avqustunda oldu. Bir təsadüf məni ikinci kərə olaraq yenə Şüvəlandakı qohumumuzun həmin bağına çəkmişdi. Mən oraya bir qonaq sifəti ilə getmişdim. Bacımdan öyrəndim ki, Xədicə xəstə yatır, halı yaxşı deyil, xalası onu qonşuluqdakı qarağaclı bağa gətirmiş, özü də hər gün mənim nə zaman gələcəyimi soruşur.
Ayağa qalxdım. Taxta çəpəri aşdım. Xalası qarşıma çıxdı. Məni onun yanına götürdü.
Xədicə arxası üstə uzanmışdı. Onun vücudundan və gözəlliyindən yalnız iki şey qalmışdı: iri qara gözləri, kəstanə rəngli açıq, dağınıq saçları... Məni görüncə qalxmaq istədi. Buna qüvvəsi yoxdu. Mane oldum. Əlimi tutdu. Əvvəl üzümə gülümsədi, sonra doluxdu. Gözləri yaşardı. Başını yan tərəfə çevirdi. Gözünün yaşını məndən gizlətmək istəyirdi. Müvəffəq ola bilmədi. Ağlamağa başladı. Xədicənin bu halı mənə çox təsir etdi. Mütəəssir oldum. On dörd il əvvəl, həmin bu yerdə vaqe olmuş bir hadisə xatirimdə canlandı. Mən ilk kərə Xədicəni həmin bağda, eyni yatdığı yerdə görmüşdüm. Onda da ağlamasını məndən gizlətmək istəmişdi. Müvəffəq ola bilməmişdi. Onda da xəstə yatırdı. Fəqət o zamankı xəstəliyi ilə indiki xəstəliyi arasında nə qədər fərq var idi!
Yanında oturdum. Söyləməyə bir söz tapa bilmədim.
“Necəsiniz?” - deyib sormağa ehtiyac yoxdu. O, ölüm döşəyində idi. Bu, açıqdan-açığa hiss olunurdu.
Yalnız:
-    Siz xəstəsiniz? - deyə bildim.
Cavab verdi:
-    Ölmək üzrəyəm!
Aralıqda bir sükut əmələ gəldi. Bu sükutu yenə Xədicənin zəif səsi pozdu. O, ölüm halında məni məşğul etmək üçün söhbət mövzusu bulmağa çalışırdı. Bunu tapmaqda güclük çəkmədi.
-Heç bağa gələcək halda deyildik. Zavallı xalam məni bağ havası ilə tədavi etmək istədi. Ona dedim ki, əgər məni on dörd il əvvəl getdiyimiz Şüvəlandakı bağa aparsan, gedərəm. Nədənsə, bu bağı mən heç unuda bilməmişəm. Mən buranı çox sevirəm. Mənə elə gəlirdi ki, buraya gəlməklə yaxşılaşaram. Fəqət yaxşılaşa bilmədim.
Xədicənin gözləri yenə yaşardı. Boğazı tutularaq, öskürməyə başladı. Bir qədərdən sonra əlavə etdi: Buraya gəldiyim gündən həp səni düşündüm. Hər gün sənin nə zaman gələcəyini soruşurdum. Qorxurdum ki, səni görə bilmədən ölərəm.
Xədicə danışdıqca beynimə bir taqım fikirlər hücum edirdi.
-   Bir neçə dəfə ölüm mənə çox yaxınlaşdı. Bunu açıqdan-açığa hiss edirdim. Sanki ruhum bədənimdən ayrılmaq, canım boğazımdan çıxmaq istəyirdi. Bəlkə inanmazsan, mənə elə gəlirdi ki, güclə onu tutub saxlamışam. Nədənsə, mən heç ölmək istəmirəm. Həyatın qədrini və qiymətini ancaq indi bilirəm.
Xədicə sükut etdi. O çox zəif idi. Alnı tərləmişdi, hərəkətsiz gözlərini məchul bir nöqtəyə dirəyib baxırdı. Fikri uzaqlarda, pək uzaqlarda idi. Nələr düşündüyünü bilmirdim. Bir də gördüm iki qətrə yaş, ölüm rəngli sarı çöhrəsinə doğru axıb yanaqlarını islatdı.
İxtiyarsız olaraq:
-   Siz ağlayırsınız, - dedim.
Gözləri yaşlı halda gülümsədi:
-   Yox, ağlamıram, - dedi, - sənin beləcə gəlib məni yoluxmandan çox sevindim, çünki mən bunu ilk xəstə yatdığım gündən istəyirdim. Hər zaman gözüm qapıda idi. Mənə elə gəlirdi ki, sən məni yoluxmağa gələrsən... Deyirəm ki, hər istədiyimə belə nail ola bilsəydim!..
 
*  * *
 
O günün axşamı yenə Xədicənin yanına getdim. Günəş yenicə qürub etmişdi. Kiçik bir lampanm ziyası evə xəstə və ölgün bir işıq salırdı. Bir tərəfdə gözlərindən tamamilə özünə bənzəyən Xədicənin beş-altı yaşlı qızı oturub oynamaqla məşğul idi. Xalası başına qıyqacı örtdüyü çadrası ilə üzünü məndən gizlətdiyi halda ortada gəzib-dolaşırdı. Xalasmın əri də mənə bir ehtiram olmaq üçün gəlib bir tərəfdə oturmuş, bir-birilə rabitəsi olmayan mövzularda söhbət edirdi. Xədicə arxası üstə halsızca uzanıb tez-tez nəfəsini çiyinləri ilə alıb-verirdi.
Birdən:
-   Xala can! - deyib çığırdı. - Sən də gəl, otur.
Xalası da gəlib bir tərəfdə oturdu.
Xədicə başladı:
-Mən bilirəm ki, çox yaşamayacağam. Öləcəyəm... Mənim vəsiyyətlərimi eşidiniz. Öldükdən sonra ona əməl edəcəyinizə mənə söz veriniz!
Xalası:
-Bu necə sözdür, qızım, söyləyirsən! Allaha şükür, sənə nə olmuşdur ki... İnşallah yaxşı olarsan, - dedi.
-    Xala can, məni nahaq yerə aldatmağa niyə çalışırsan! Buna ehtiyac yoxdur.
Xalası əri ona cavab verdi:
-    Sölyə, qızım, əməl edərik, - dedi.
Xədicə:
-    Mən, - dedi, - axır zamanlarda qızımın adını dəyişib, ona öz adımı qoydum. Mən öldükdən sonra onu Xədicə adı ilə çağırarsınız! Bu mənim birinci vəsiyyətimdir.
İkinci vəsiyyətim budur ki, öldükdən sonra mənim üçün molla çağırıb Quran oxutmayınız... ehsan və xeyrat verməyiniz... mən bunların heç birini istəmirəm. İstərsiniz heç yas da saxlamayınız. Elə təsəvvür ediniz ki, Xədicə ölməmişdir. Qızım Xədicə mənim əvəzimə yaşayacaqdır.
Xədicənin bu sözləri üzərinə xalası öz ərinin üzünə baxdı. O da başı ilə işarə etdi ki, bir söz söyləməsin.
Xədicə əlavə etdi:
-    Üçüncü və axırıncı vəsiyyətim də budur ki, məni qəbiristanda basdırmayınız. İki bağın mərzindəki o böyük qarağacın altında dəfn ediniz. Əgər istəyirsiniz ki, mən sizi halal edim, sizdən narazı getməyim, bu vəsiyyətimə əməl ediniz. Mən son nəfəsimdə bunu sizdən xahiş edirəm.
Xədicənin bu barədə təkidi məni düşündürürdü. Bu halda üzünü mənə tərəf çevirdi. Gözlərimin içinə baxdı. Sonra göz qapaqlarını endirdi. Bir qədər sonra təkrar gözlərini açdı:
-    Qoyunuz, - dedi, - bir söz də söyləyim... İllərdən bəri ürəyimdə saxladığım bir sözü, - yenə gözlərini mənə tərəf çevirdi.
-    Bu söyləyəcək sözüm bir az sənə aiddir, - dedi.
-    Söyləyiniz, - dedim.
- Bilirmisən mən qarağacın altında dəfn edilməmi niyə istəyirəm?
Xədicənin bu salı mənə ixtiyarsız olaraq son kərə ondan ayrıldığım gecəni xatırlatdı. Orada nə üçün dəfn edilmək istədiyini bilmirdimsə də, bir şeylər hiss edirdim.
Sükut etdim. O özü cavab verdi:
-    Çünki mən səni onda sevirdim!..
Bu sözü mütəqaib quru, gəmik əli ilə əlimi tutub dərdli sinəsinin üzərinə qoydu. Onun bu etirafı həzin, həzin olduğu qədər də fəci idi.
Ortada dərin bir sükut əmələ gəldi. Xalası ərinin qaşları çatıldı. Sol əlini alnının üstünə qoymaqla gözünün qarşısına tutdu. Bu halda xalasının səsi sükutu pozdu:
-Xədicə! - dedi. - Nə danışırsan? Sənin üçün eyib deyilmi, xalq sənə nə deyər?
Xədicə acı-acı güldü:
-    Yenə də “eyib!”, yenə də “xalq nə deyər!”
Əllərini yerə dirədi. Qalxıb oturmaq istəyirdi. Yardım etdim. Arxasına bir-iki balış qoydum. Onlara söykəndi. Danışmaq istəyirdi, dedi:
-    Xala! Məni ilk dəfə ərə verəndə deyirdiniz ki, “dövlətlidir, pulu, qızılı çoxdur, yaxşı evi və mülkü var, tacirdir!..” Mən bunun cavabında yalnız bir söz söyləyirdim!.. Onda sən mənə deyirdin: “Xədicə, sənin üçün eyib deyilmi?.. Xalq bizə nə deyər?..”
Mənim üçün eyib olmasın, xalq sizə bir söz deməsin deyə, məni sevə bilmədiyim bir adama verdiniz!.. Həyatımın üç-dörd ilini beləliklə zəhərlədim. Axırda boşanmaqla həqiqət halda onu sevmədiyimi sizə isbat etdim...
Boşandıqdan sonra sərbəst olduğum üçün çox sevinirdim. Ağır bir yükün altından qurtarmış kimi idim. Bu kərə məni ikinci bir ərə vermək istədiniz... Yenə mənə bir çox dillər tökür, sözlər deyirdiniz. Sizə dedikdə ki, onu sevmirəm və sevə bilməyəcəyəm, cavabımda yenə əvvəlki köhnə sözü söyləməklə məni qandırmağa çalışırdmız: “Xədicə, sənin üçün eyib deyilmi? Xalq nə deyər?”
Həyatımın bir qismini də belə zəhərləyib, nəhayət, məni ölüm yatağma yatırtdmız... İndi ki mən ölürəm, artıq yaşamaq ümidini tamamilə itirmişəm, tam on dörd ildən bəri ürəyimin ən gizli bir yerində saxladığım bir hissi “səni sevirdim” sözünü son nəfəsimdə dilimə gətirib söylədikdə, sən xalamdan yenə köhnə sözləri eşidirəm: “Xədicə, eyib deyilmi? Xalq sənə nə deyər?..”
Mənim üçün nə vaxta kimi eyib olacaq? Bu “xalq nə deyər”in bir qurtaracağı olmayacaqmı?..
Xədicə son dərəcə əsəbiləşmişdi. Axırıncı sözlərini həyəcanla deyirdi. Onu mütəaqib şiddətli bir öskürək tutdu. Sanki boğulurdu və yaxud ciyərləri ağzından gəlib tökülmək istəyirdi. Axırda yorğun və halsızca düşüb qaldı. İndi onun gözlərindən sakitcə axan yaşlar yanaqlarını isladıb axır, axır... Mütəmadiyən həzincəsinə axır, bir dürlü bitmək bilmirdi.
Davam edə bilmədim:
-    Ağlamayınız, Xədicə! - dedim.
-    Qoy ağlayım, - dedi. - Mənim bu ağlamağım öz halım üçün deyil, mən bilirəm ki, məni zəhərləyən, məni əzib məhv edən bir müqəddərat, qızımı da mənim kimi əzəcək, məhv edəcəkdir. Mən bu zavallı qızımın gələcəkdəki taleyinə ağlayıram!
Xədicə haqlı idi. Xədicəni öldürən onun müqəddərat və tale ad verdiyi mühit idi. Bu mühit onun yavrusunu da “eyib deyilmi?”, “xalq sənə nə deyər” əfyunilə zəhərləyəcək, öz vücudu kimi qara torpaqlara göməcəkdi.
 
*  * *
 
Xədicənin yanından pərişan bir halda qayıtmışdım. Gecə yarıdan ötdüyünə baxmayaraq, yuxum tamamilə qaçmışdı. Buna Xədicənin “səni sevirdim” etirafı səbəb olmuşdu. Bilməm, necə bir hisslə ayağa qalxdım. Bütün Şüvəlan dərin bir yuxu içində idi. Məlum qarağacın qalın qaranlığa bürünən altına getdim. Bütün əski xatirələrim dirilmişdi. On dörd il əvvəl Şüvəlan bağlarında, xüsusilə bu ağacın altında Xədicə ilə keçirdiyim günlər, hətta saatlar birər-birər, bir kino lentası kimi, xəyalımdan keçməyə başladı; əvət, on dörd il bundan əvvəl idi. Xədicə burada, bu ağacın altında mənə tərəf yüyürmüş, boynumu qucaqlayıb dodaqlarını dodaqlarıma toxundurmaqla məni sevdiyini bildirmişdi. O gecə də mənim yuxum gəlməmişdi, çünki mən də Xədicəni, niyə gizlədim, səmimi bir məhəbbətlə sevirdim. Fəqət zaman və mühit bizə sevişməyə, birləşməyə imkan verməmişdi. Hər ikimiz “eyib”dən, “xalq nə deyər”dən qorxmuş, hissiyyatımızı ürəyimizin ən dərin bir yerinə gömmüşdük. Neçin?..
Mən belə acı düşüncələr içində olduğum halda, birdən Xədicəgildən bir ağlaşma səsi qopdu. Xədicənin xalası ağı deyib onu oxşayırdı. Kimsədən bir izahat istəməyə, məlumat almağa, xəbər soruşmağa ehtiyac yoxdu. Xədicə özünün həsrət gözlərini, bir daha açmamaq üçün qaranlıq mühitinə yummuşdu.
O gecənin səhəri Xədicə dəfn edildi. Siz elə güman etməyiniz ki, onun axşamkı vəsiyyətlərinə əməl edildi. Onun hansı xahişi və diləyi yerinə yetirilmişdi ki, vəsiyyətlərinə də ehtiram edilə idi. Qarağacın altında dəfn edilməsinə imkan verilmədi. Bu barədə xalası ərinə müraciət etdikdə, Xədicənin həyatını zəhərləyən o köhnə və mənhus kəlməni eşitdim:
-    Sonra xalq bizə nə deyər?
 
*  * *
 
İndi bu faciədən bir çox illər keçir. Hər kəs Xədicəni unutmuşdur. Etiraf edirəm ki, mən də unutmuşam, fəqət bir münasibətlə onu xatırladım. O, son nəfəsində yerində buraxdığı altı yaşlı Xədicəsi üçün acı-acı göz yaşları axıtdı. O zaman mən onu haqlı bilmişdim. Fəqət yanılmışdım. İndi ikinci Xədicənin harada olduğunu bilmirəm. Ehtimal, o, qız məktəblərinin birində oxuyur. Bəlkə də ikidərəcəli məktəbi bitirmək üzrədir. Bu halda mənim inandığım bir şey varsa, o da budur ki, ikinci Xədicə anası kimi olmayacaq, o, xalaların, bibilərin, nənələrin “eyib deyilmi?” sualından qorxmayacaq, “xalq nə deyər” sözünün qarşısında əyilib güzəştə getməyəcək, öz hissiyyatını açıqdan-açığa hər kəsə qarşı deməkdən çəkinməyəcək və utanmayacaqdır.

sentyabr, 1927