Mişel Montenin fəlsəfi fikirləri

 Kitablar haqqında

  Əlbəttə, mən nəsnələr haqqında malik olduğum biliklərdən daha artıq biliklərə malik olmaq istərdim, amma mən biliyin nəyin bahasına başa gəldiyini bilirəm və onu belə baha qiymətə almaq istəməzdim. Və mən ömrümün qalan hissəsini ağır zəhmət içərisində yox, sakit tərzdə keçirmək istəyirəm. Mən elmin naminə də dəyərindən asılı olmayaraq nəyinsə üzərində baş sındırmaq istəmirəm. Mən əqli oyundan savayı, kitabdan başqa zövq almaq axtarışında deyiləm və yalnız bir elmlə — mənə yaxşı yaşamağı və yaxşı olmağı öyrədən özünü idraketmə elmi ilə məşğulam: Has meus ad metas sudet oportet equus (Məqsədə çatmaq üçün atım gərək var gücünü toplasın — Propersi).

Əgər mütaliə zamanı hansısa çətinliklə üzləşirəmsə, mən onun həlli üçün dəridən-qabıqdan çıxmıram. Sadəcə, onun öhdəsindən gəlmək üçün bir-iki cəhd göstərəndən sonra bundan yan keçirəm. Əgər mən bunun dərinliyinə varsaydım, yalnız vaxt itirəcək, özüm də bunların içində batıb qalacaqdım. Çünki mənim beynim elə qurulub ki, adətən, nəyisə bir dəfə oxuyan kimi qavrayıram. Nəyisə birinci oxunuşdan qavraya bilməmişəmsə, sonradan ciddi-cəhdlə bunun üstünə düşəndə daha pis anlamağa başlayıram. Mən hər şeyi şən ovqatla icra edirəm. Təkid və həddən artıq gərginlik şüuruma cansıxıcı təsir bağışlayır, məni yorur və kədər gətirir. 

Sadəcə, maraqlı və əyləncəli olan yeni kitablardan əgər bu bölməyə daxil etmək olarsa, Bakkaçionun Dekameronun, Rablenin əsərlərinin və İon Sekundun "Öpüşlər" kitabının adını çəkə bilərəm. Amadis və bu cür əsərlərə gəldikdə onlar yalnız uşaq vaxtı mənim diqqətimi cəlb ediblər. Bəlkə, cəsarət edərək, bəlkə də, düşünmədən onu demək istəyirəm ki, mənim qocalan və ağırlaşan ürəyim təkcə ariosta deyil, həm də xeyirxah ovdiyə qarşı laqeydləşib. Onun nə vaxtsa məni heyrətə salan yüngülməcazlığı və şıltaq fantaziyası indi özünə cəlb etmir.

Mən hər şey haqda, hətta bəzən mənim anlamını üstələyən və baxışlarıma uyğun gəlməyənlər barədə öz fikrimi sərbəst şəkildə ifadə edə bilirəm.

Platonun «Akisiox» kimi zəif əsəri məndə ikrah doğuranda mənim şüurum müəllifin adını nəzərə alıb özünə etibar etmir: şüurum o qədər səthi deyil ki, özünü qədim dövrlərin nüfuzlu müəlliflərinə qarşı qoysun. Bu müəllifləri şüurumun himayədarı və müəllimi hesab edirəm və onlarla birlikdə səhv etməyə hazıram.

Lakin yarıda qalan söhbətimizə qayıdıb bunu deməliyəm: mənə həmişə elə gəlib ki, poeziyada ta qədimdən birinci yeri Vergili, Lukresi, Katul və Horasi tutur, xüsusilə də Vergilinin «Georgiklər» kitabını kamil poetik əsər hesab edirəm; bu əsəri «Eneida» ilə müqayisə edəndə görürük ki, sonuncuda elə yerlər var ki, əgər müəllifin asudə vaxtı olsaydı, üzərində bir qədər də işləyərdi. «Eneida»nın beşinci kitabı mənə bitkin görünür...

Mehriban Terensiyə, onun yazılarında latın dilinin məlahəti və zəifliyinə gəldikdə isə fikrimcə, insan qəlbinin incəliklərinin və əxlaqi durumunun düzgün təsəvvür etmək də o, əvəzsizdir; bizim əməllərimiz daimi məni məcbur edir ki, yenidən qayıdıb diqqətimi ona yönəldim. Onu nə qədər oxusam da, hər dəfə yeni-yeni zərif və incə çalarlarla üzləşirəm. O da mənim üçün sirr deyil ki, antik dövrün gözəl şairləri təkcə ispanların, yaxud petrarkaçıların təmtəraqlı və qeyri-adi üslubundan deyil, həm də sonrakı dövrün bütün poetik əsərləri üçün yaraşıq hesab olunan sadə incəliklərdən də uzaq olmağa çalışırlar. 

Hər bir həssas adam antik dövrün şairlərində bu üslub xüsusiyyətlərini görəndə heyfislənir və o, Marsialın öz epiqramlarının sonunu bəzədiyi acıdil ibarələrdən daha çox Katullun epiqramlarının gözəlliyindən həzz alır. Məhz bu, məni Marsialın özü ilə bağlı söylədiyi fikri təkrar etməyə vadar etdi: minus illi ingenio labo randun fult, in cuius locum materiya sucesscrat (Şüurun süjetlə əvəz olunduğu yerdə əqli cəhd göstərməyə ehtiyac qalmırdı — Marsial, VIII fəslə giriş). Birinci növ şairlər heç bir əlavə cəhd göstərmədən asanlıqla öz istedadlarını ifadə edə bilirlər: onlar üçün nəyə gülmək lazım olduğu sualı yaranmır, onlar bundan ötrü, necə deyərlər, özlərini qıdıqlamırlar, yeni dövrün şairləri isə kənardan dəstəyə ehtiyac duyurlar. Onların istedadları aşağı olduqca, süjet onlar üçün daha çox əhəmiyyət daşıyır. Onlar atın üstündə gəzməyə can atırlar, çünki öz ayaqlarına əmin ola bilmirlər. Bu, bizdə keçirilən ziyafət gecələrində müşahidə etdiyimiz bəzi halları xatırladır; aşağı rütbəli adamlar bizim zadəganların gözəl davranışlarına malik olmadıqlarından, hansısa riskli tullantılara, ya da digər qeyri-adi hərəkət və fokuslarla fərqlənməyə çalışırlar...

Yuxarıda söylədiklərimin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün «Eneida»nı "Çılğın Roland«la müqayisə etmək kifayətdir. Vergilinin şeiri qanad açıb göyün üzərində pərvazlanır və dönmədən öz yolunu davam edir; Tassoya gəldikdə isə, o, sanki, bir budaqdan o biri budağa — bir süjetdən o biri süjetə keçir; öz qanadlarına çox məsafəyə uçmaq üçün etibar edir, nəfəsinin çatmayacağından və gücünün tükənəcəyindən qorxaraq hər epizodun sonunda ayaq saxlamalı olur: Excursusgue breves tental (Yalnız qısa məsafəyə uçuş qərara alınır — Vergili — »Georgiklər").

Bu ədəbi janrlarda mənim çox sevdiyim müəlliflər bax bunlardır.

Digər mütaliə dairəmdə zövq xeyirlə daha çox uzlaşır, çünki bu kitabların gücünə minnətdar olaraq mən fikirlərimi və anlayışlarımı inkişaf etdirə bilirəm. Bura Plutarxın (fransız dilinə tərcümə ediləndən sonra) və Senekanın əsərləri daxildir.* Hər iki müəllif mənim üçün əhəmiyyətli üstünlüklərə malikdir: onlarda axtardığım elm sistematik şəkildə deyil, ayrı-ayrı oçerklərdə ifadə olunur. Bu səbəbdən onları oxuyub dərk etmək üçün mənim bacarmadığım xüsusi canfəşanlıq göstərmək lazım gəlmir...

Plutarx, Platonun dözümlü və vətəndaş cəmiyyətlərinə uyğun gələn görüşlərinin, Seneka isə cəmiyyət üçün xeyli dərəcədə narahat, amma, zənnimcə, fərdi adamlar üçün daha uyğun və daha dayanıqlı olan tarixi epikürçü görüşlərin tərəfdarıdır. Görünür, Seneka öz dövrünün tiranlığını məlum həddə qədər tənqid edir. Belə ki, Yuli Sezarın alicənab qatillərinin işi ilə bağlı yürütdüyü mühakimələrin onun tərəfindən məcburi deyilən fikirlər olduğuna inanıram: Plutarx isə ifadələrində tam sərbəstdir. Senekanın yazısı canlı və dəqiqdir, Plutarxın yazısı isə məzmunludur. Seneka sizi daha çox həyəcanlandırır, Plutarx isə daha çox qane edir və daha yaxşı mükafatlandırır. Plutarx bizi ardınca aparır, Seneka isə bizi arxadan itələyib irəli qovur.

Siserona gəldikdə isə onun əxlaq fəlsəfəsini yozan əsərləri mənim məqsədlərimə xidmət edə bilər. Lakin düzünü və açığını desəm (utanmaq hissini itirəndə adam özünü əldə saxlaya bilmir), onun yazı manerası, bütün buna oxşar yazılar kimi, mənə darıxdırıcı təsir bağışlayır. Doğrudan da, yarımbaşlıqlar, ön sözlər, müəyyənləşdirmələr, söz yaradıcılığı onun yazısının böyük bir qismini təşkil edir və burada məsələnin məğzinin təşkil edən əhəmiyyətli nə varsa, bu üzücü hazırlıqların içində itib-batır. Onu mütaliə etməyə mənim üçün çox olan bir saat vaxt sərf edəndən sonra, ondan əhəmiyyətli nə götürdüyümü düşünəndə, əksərən, heç nə qazanmadığım məlum olur. Çünki o, yeritdiyi fikirlər üçün zəmin yaratmır və mənim axtardığım düyün nöqtəsinə yetişmir. 

Ali, yaxud bəlağətli natiq olmaqdan daha çox müdrik olmaq istəyən bir insan kimi, mənim üçün bu məntiqi və Aristotelsayağı dözümlərin heç bir əhəmiyyəti yoxdur: mən sonuncu, ən vacib nöqtədən başlanılmasını istəyirəm; zövqün və həmçinin ölümün nə olduğu barədə mənim kifayət qədər anlayışım var. Qoy müəlliflər buna görə vaxt sərf eləyib eşələnməsinlər, hər şeydən əvvəl mənə bunların öhdəsindən gəlməyi öyrədəcək inandırıcı və tutarlı dəlillər gətirilməsini gözləyirəm. Nə qrammatik fəndgirliyə, nə uğurlu söz birləşmələrinə, nə də xırdalıqlara ehtiyac yoxdur. Mən məsələnin məğzinə toxunacaq mühakimələri oxumaq istəyirəm. Siseron isə yalnız bunların ətrafında fırlanmaqla məşğuldur. Onun yazı manerası məktəb, vəkil çıxışı, dini xütbələr üçün yararlıdır, çünki bu işlər icra olunan zaman biz mürgüləsək də, deyilənlərin ümumi mənasını tuta bilərik. Min yolla dil tökə-tökə öz tərəfinə çəkə biləcəyin hakimlə, qandırmaqdan ötrü hər şeyi təfərrüatı ilə aydınlaşdırmaq lazım gələn uşaqlarla və savadı aşağı adamlarla bu cür danışmaq lazımdır...

Tarixçilər mənim sevimli mütaliə dairəmə (Montenin tarixi əsərləri mütaliə etmək sevgisini onun özündə olan Yuli Sezarın «Qall müharibəsi haqqında», Kvintkursinin «Tarix» və xüsusilə də, Nikol Jilin «Annallar» kitablarının nüsxələrinin səhifələrində yazdığı çoxsaylı qeydlər sübut edir.) daxildirlər, onların yazdıqları həm maraqlı, həm də yüngül qavranılan olur. Xüsusilə, nəzərə alsaq ki, mənim dərk etmək istədiyim adam onların yazılarında başqa mənbələrdən fərqli olaraq daha parlaq və daha bütöv şəkildə təqdim olunur; biz onun daxili keyfiyyətlərinin müxtəlifliyini və gerçəkliyini həm bütöv, həm də təfərrüatı ilə görürük. Mənə tərcümeyi-halı yazan tarixçilər yaxındır, çünki onlar hadisədən daha çox niyyəti əks etdirirlər. Bundan başqa, xaricdə onların deyil, daha çox daxildə baş verənlərin üzərində dayanırlar. Buna görə də Plutarx mənim zövqümü oxşayan tarixçidir. Çox təəssüf edirəm ki, bizdə onlarla Diogen, Layersilər yoxdur. Ya da heç olmasa, geniş və sanballı bir nəfər yoxdur. Bəşəriyyəti dahi müəllimlərin təlimləri ilə yanaşı, onların həyatı da maraqlandırır.



 



İdarəetmədki əskikliklər haqqında

 Mühakimələrindən çox əmin olduğum atam, bir gün təcrübələrinə əsasən, şəhərlərdə insanların öz ehtiyaclarını bildirəcəyi, istəklərini bir vəzifəli adama qeyd etdirəcəkləri bəzi yerlərin təyin olunmasının lazım olduğunu demişdi. Burada "İncilərimi satmaq istəyirəm" yaxud, "İnci satın almaq istəyirəm" kimi qeydlər ediləcək, məsələn, Parisə getmək üçün yol yoldaşı axtaran, yaxud müəyyən xüsusiyyətlərə malik bir işçi axtaran hər adam bura müraciət edə biləcəkdi. 

Hər kəs öz ehtiyacına görə bura qeyd etdirə biləcəkdi. Mənə görə bu qarşılıqlı razılaşma imkanları insanlar arasındakı əlaqələri olduqca düzəldər. Çünki hər vaxt bir-birimizə ehtiyacımız olan vaxtlar vardır və dil tapa biləcəyimiz bir adam tapmamaq insanı böyük çətinlyə salır. 

Atamın ailə idarəsi ilə bağlı çox bəyəndiyim bir üsulu var idi. Mən bunu davam etməyi bacarmadım. Bir mühasibin köməyinə ehtiyac olmadan pulla bağlı qeydləri, başqa katibə işlərini görən bir xidmətçiyə evdə baş tutan, qeyd olunmağa dəyən vacib hadisələrlə əlaqəli bir gündəlik tutdurardı. Evin tarixini işıqlandıracaq bütün hadisələr günbəgün bu dəftərdə qeyd olunurdu. 

Zaman xatirələri silməyə başlayandan sonra bu dəftəri oxumaq çox xoş olur, həm də müxtəlif mövzularda qərarsız qalmağımızı əngəlləyir. Bu hadisə nə vaxt başladı? Nə vaxt qurtardı? Evimizdən hansı görkəmli şəxsiyyətlər olub? Nə qədər müddət qaldılar? Səyahətlərimiz, evliliyimiz, ölümlər, əldə etdiyimiz yaxşı yaxud bəd xəbərlər, — kəsəsi hər şey. Bu köhnə bir vərdişdir, amma hesab edirəm ki, hamı bu işi görməlidir. Mən davam eləmədiyim üçün özümə çox hirslənirəm. 



Niyyətimiz hərəkətimizi aydınlaşdırır

Deyirlər ki, ölüm bizi bütün çətinliklərdən xilas edir. Amma mən başqa cür insanlar da görmüşəm. Öz imkanlarımızın və gücümüzün xaricində olan şeylər üçün and içməməliyik. Çünki hadisələr həmişə bizimlə bağlı deyil və həqiqi mənada əlimizdə olan yeganə şey istəməkdir: İnsanın vəzifələri ilə əlaqəli bütün qaydalar mütləq istəklə reallaşır.

Başqalarına aid malları əlində saxlayan və bunu dərk edərək vicdan əzabı çəkdiyi üçün vəsiyyəti ilə ölümdən sonra bu mallardan qurtulmaq istəyən bir neçə insan tanımışam. Bu qədər vacib bir şeyin sonraya saxlanılmasının, xətalarını bu qədər az bir peşmanlıq hissi və zərərlə ödəmək istəməklərinin heç bir mənası yoxdur. Daha artığını verməlidirlər. Bu nə qədər cansıxıcı və narahatlıq yaradan bir şey olsa da, bir o qədər də yüksək qiymətləndirilərək tərifə layiq olurlar. Bu adamlar, həyatı boyunca gizlədikləri nifrəti etiraf etmək üçün son nəfəsi gözləyən insanlar, günahlandırdıqları adamın özünü kinlə xatırlamasına nail olaraq artıq qürurlarını heç düşünmədiklərini açıqca göstərirlər. 

Pis mühakimələrini özləri ilə birlikdə öldürmək əvəzinə, kinlərini özlərindən sonraya saxlayaraq ölümə hörmətsizlik edirlər. Əgər edə bilsəydim, həyatımın açıq şəkildə demədiyi bir şeyi ölümümün də deməməyini istəyərdim.




Zalımlıq haqqında

Fikrimcə, fəzilət daxili aləmimizdə olan bəsit xeyirxahlıq meyillərindən fərqli olaraq daha ali bir şeydir. Doğuluşundan xeyirxah, ağıllı olan ruhlar eyni addımlarla yeriyirlər və davranışlarında fəzilətli bir ruhu təmsil edirlər. 

Ancaq fəzilət özünü rahatca ağlın yolu ilə getməyə kifayətlənməkdən daha böyük, daha təsirli bir səy tələb edir. Yumşaq və üzüyola xarakterli insanlara qarşı edilən hərəkətləri düzgün başa düşmək üçün bu xeyirxah və yerində bir hərəkətdir. Daha yaxşısı isə odur ki, sizə qarşı edilən hər hansı bir hərəkət sizi çox yaralayanda intiqam arzusu ilə yaşamaq əvəzinə, ağlın silahlarından istifadə etmək və çətin bir döyüşdən sonra uğur qazanmaqdır. 

İlk halda xeyirxah iş görmüş, ikinci halda isə fəzilətli iş görmüş olursunuz. Birinci davranış, “xeyirxahlıq”, ikincisi isə “fəzilətdir”. Bəlkə də, buna görə Allahın xeyirxah, güclü, comərd və adil olduğunu deyirik, amma fəzilətli demirik. Çünki o gördüyü işi səy sərf etmədən edir.




Ölüm

Madam ki, ölümün qarşısını almaq mümkün deyil, onda ürəyi nə vaxt istəyir, gəlsin. Sokrata deyəndə ki: «Otuz Zalım səni ölümə məhkum etdi», «Təbiət da onları!» cavabını vermişdi. 

Bütün dərdlərin qurtardığı yerə gedəcəyik deyə dərd çəkmək necə də axmaqlıqdır! Necə ki, doğulmağımız bizim üçün hər şeyin doğuşu oldusa, ölümümüz də hər şeyin ölümü olacaq. Elə isə, daha yüz il yaşaya bilməyəcəyik deyə ağlamaq, yüz il əvvəl yaşamadığımıza görə ağlamaq qədər dəlilikdir. 

Ölüm başqa bir həyatın qaynağıdır. Bu həyata gələrkən də ağladıq, əziyyət çəkdik; bu həyata da əvvəlki formamızı soyunaraq girdik. Bircə dəfə başımıza gələcək hadisə böyük dərd sayıla bilməz. Bir anda baş verib sona çatan bir şey üçün bu qədər çox qorxu hiss etmək ağıllı işdirmi? 

Ölüm uzun ömürlə qısa ömür arasındakı ayrı-seçkiliyi aradan qaldırır, çünki yaşamayanlar üçün zamanın uzunu-qısası yoxdur. Aristotel, Hypanis çayında yalnız bir gün ömrü olan kiçik canlıların yaşadığından bəhs edirdi. Bu heyvanların səhər saat səkkizdə öləni gənc, axşam saat beşdə ölən yaşlı ölmüş sayılırmış. Belə bir ömürün bəxtlisi ilə bəxtsizini müəyyənləşdirmək hansımıza gülünc gəlməz? Amma sonsuzluqla müqayisədə, dağların, çayların, ulduzların, ağacların, hətta bəzi heyvanların ömrü ilə müqayisədə bizim həyatımızın uzunu da, qısası da bu qədər gülüncdür… 

Bunu təbiət belə istəyir. O, bizə deyir: «Bu dünyaya necə gəldinizsə, eləcə də çıxıb gedin. Ölümdən həyata keçərkən çəkmədiyiniz qayğını, həyatdan ölümə keçərkən də çəkməyin. Ölümünüz varlıq nizamının, dünya həyatının şərtlərindən biridir. 

Inter se mortales mutua viviunt 
Et quasi oursores vitae lampada tradunt. (Lukretsi Kar)

İnsanlar bir-birini yaşadaraq yaşayar 
Və həyat məşəlini, bir-birinə təhvil verər marafonçular kimi. 

Həyat işinizə yaramadısa, əbəs yerə keçdisə, onu itirməkdən niyə qorxursunuz? Bundan artıq yaşayıb nə edəcəksiniz? Yoxsa sizin xətriniz üçün kainatın bu gözəl nizamını dəyişdirəcəyəm? 
Ölmək yaradılışınızın şərtidir, ölüm sizin mayanızdadır: ondan qaçmaq, öz-özündən qaçmaqdır. Sizin bu səfasını sürdüyünüz varlıqda həyat qədər ölümün də yeri vardır. Dünyaya gəldiyiniz gündən etibarən bir tərəfdən yaşamağa, digər tərəfdən də ölməyə başlayırsınız. 

Prima, Quae vkam dedit, hora carpsit. (Seneka) 
Bizə verdiyi həyatı gəmirməyə başlayar ilk saatımız. 

Nascentes morimur, finisque ab origine pendet. (Manliy) 
Doğumla ölüm başlayar, son günümüz ilk günümüzün nəticəsidir.

Yaşadığınız hər an həyatdan azalmış, xərclənmiş andır. Ömrünüzün gündəlik işi ölüm evini qurmaqdır. Həyatın içində ikən ölümün də içindəsiniz; çünki həyatdan çıxınca ölümdən də çıxmış olursunuz. Ya da istəsəniz, belə deyək: Həyatdan sonra ölüm gəlir; amma həyatda ikən ölməyə davam edirsiniz. Ölümün ölməkdə olana etdiyi isə, ölmüş olana etdiyindən daha ağrılı, daha dərin, daha canyandırıcıdır. Həyatdan umduğunuz qazancı əldə etdinizsə, doya-doya yaşadınızsa, gülə-gülə gedin. 

Cur non ut plenus vitae conviva recedis? 
Cur amplius addere quaeris 
Rursum quod pereat male, et ingratum occidat omne. (Lukretsi) 

Nə üçün həyat süfrəsindən, qarnı doymuş bir çağırışçı kimi durub gedə bilmirsən? 
Nə üçün günlərinə yenə səfalət içində yaşanacaq; yenə boş-boşuna keçib gedəcək başqa günlər qatmaq istəyirsən? 

Həyat özlüyündən nə yaxşı, nə də pisdir: Ona yaxşılığı da, pisliyi də qatan sizsiniz. Bir gün yaşadınızsa, hər şeyi görmüş sayılırsınız. Bir gün bütün günlərə bərabərdir. Başqa bir gündüz, başqa bir gecə yoxdur axı. Atalarınızın gördüyü, nəvələrinizin görəcəyi hər zaman bu günəş, bu ay, bu ulduzlar, bu nizamdır.

Non alium videre patres: 
Aliumve nepotes Aspicient. (Lukretsi)

Atalarınız başqa cürünü görmədi. 
Nəvələriniz başqa cürünü görməyəcək. 

Mənim komediyam, bütün pərdələri və səhnələriylə, nəhayət, bir ildə oynanıb, sona çatar. Dörd mövsümünün necə keçdiyinə bir baxın: dünyanın uşaqlığını, gəncliyini, yetginliyini və yaşlılığını onlarda görərsiniz. Dünyanın tamaşası bu qədərdir. Mövsümlər bitdimi, yenidən başlamaqdan başqa bir bacarıq göstərə bilməzlər. Bu hər zaman belə gəlib, belə də gedəcək. 

Versamur ibidem atque insumus usque. (Lukretsi) 
İnsan özünü əhatələyən çevrənin içində fırlanıb dayanır. 

Atque in se sua per vestigia volvitur annus. (Vergili) 
İl həmişə öz izləri üstündə fırlanır. 

Dünyanı sizə qoyub gedənlər kimi, siz də onu başqalarına qoyub gedin. Hər zaman bərabər olmağınız mənim ədalətimin əsasıdır. Hər kəsin asılı olduğu şərtlərdən asılı olmaqdan kim təəssüflənər? Bundan əlavə, nə qədər yaşayırsınız yaşayın, ölümlə keçirəcəyiniz zamanı dəyişdirə bilməzsiniz: Ölümdən sonrası həmişə eynidir. Beşiktə ikən ölsəydiniz, o qorxduğunuz məzarın içində yenə də o qədər qalacaqdınız. 

Licet, quod vis vivendo vincere secla,
Mors aeterna tamen nihlominus illa manebit. (Lukretsi) 

Neçə əsr yaşayırsınız yaşayın, 
Ölüm yenə sonsuz olacaq.

Onsuz da mən sizi elə bir hala salacağım ki, artıq heç bir ağrı duymayacaqsınız.

In vera nescis nullum fore morto alium te. 
Qui possit vivus tibi te i;agere peremptum, stansque jacentem. (Lukretsi) 

Bilmirsinizmi ki; öldükdən sonra başqa bir mənliyiniz sağ qalıb sizin ölümünüzə yanmayacaq, ölünüzün başı üstündə dayanıb ağlamayacaq? 

Bu doymadığınız həyatı artıq axtarmayacaqsınız: 

Nec sibi enim quisquam tum se vitamque requirit. 
Nec desiderium nostri nos afficit ullum. (Lukretsi) 

O zaman nə həyatı axtararıq; nə də özümüzü; 
Varlığımızdan heç bir şeyə həsrətimiz qalmaz. 

Heçdən daha az nəsə olsaydı, ölüm heçdən daha az qorxulacaq bir şeydir deyilə bilərdi. 

Mufto mortem minus ad nos esse putandum 
Si minus esse potest quam quod nihil esse videmus. (Lukretsi) 

Ölüm sizə nə sağkən pislik edər, nə də ölüykən; sağkən etməz, çünki həyatdasınız; ölüykən etməz, çünki həyatda deyilsiniz. 

Heç kim həyatından əvvəl ölmüş sayılmaz; çünki sizdən geridə qalan zaman da, sizdən əvvəlki zaman kimi sizin deyildir: ondan da nəsə itirmiş olmursunuz. 

Respice enim quam nil ad nos ante acta vetutas
Temporis aeterni fuerit. (Lukretsi) 

Bizdən əvvəlki zamanları düşün
Bizim üçün onlar yoxmuş kimidir. 

Həyatınız harada sona çatsa, orada tamam olmuşdur. Həyatın dəyəri uzun yaşamaqda deyil, yaxşı yaşamaqdadır: elə uzun yaşayanlar var ki, çox az yaşayıblar. Bunu başa düşməyə gecikməyin: doya-doya yaşamaq illərin çoxluğundan deyil, sizin gücünüzdən aslıdır. Hər gün getdiyiniz yerə (ölümə-tər.) elə bilirsiniz ki, nə vaxtsa çatmayacaqsınız? Ovuna bilmək üçün dost-tanış istəyirsinizsə, hər kəs sizin getdiyiniz yerə getmirmi? 

Omnia te vita perfuncta sequentur. (Lukretsi) 
Ömrün sona çatdıqda, hər şey səninlə yox olacaq. 

Hər kəs eyni axının içində süründürülmürmü? Sizinlə birlikdə yaşlanmayan bir şey varmı? Sizin öldüyünüz anda minlərlə insan, minlərlə heyvan, minlərlə başqa varlıqlar da ölmürmü? Madam ki, geri dönə bilməzsiniz, nə üçün qaçmağa çalışırsınız? Bir çox insanın ölməklə, dərdlərindən xilas olduğunu görübsünüz, amma kimsənin ölməklə daha pis olduğunu görmüsünüzmü? 
Öz görmədiyiniz, başqasından da eşitmədiyiniz bir şeyə pis demək necə də böyük bir saflıqdır! Nə üçün məndən və taledən şikayətlənirsiniz? Yoxsa sizə pislik edirəm mən? Siz məni idarə edəcəksiniz, yoxsa mən sizi? Öldüyünüz zaman yaşa dolmamış da olsanız, həyatınız dolmuş olur. İnsanın kiçiyi də böyüyü kimi bir insandır. İnsanların nə özləri, nə də həyatları arşınla ölçülə bilməz. 

Xiron, atası Saturndan, zaman və müddət tanrısından, ölümsüzlüyün şərtlərini öyrəndikdə ölümsüz olmaq istəməmişdir. Sonsuz həyatın necə dözülməz olacağını bir düşünün. Ölüm olmasaydı, sizi ondan məhrum etdim deyə məni lənətləyəcəkdiniz. Həyatınıza, bilərəkdən bir az acılıq qatdım; nə həyatdan, nə də ölümdən qaçmadan mənim istədiyim bir ölçüylə yaşaya bilməyiniz üçün həyata və ölümə şirin ilə acı arasında bir konsistensiya verdim. İlk müdrikiniz olan Falesə, yaşamaqla ölməyin eyni olduğunu öyrətdim. 

Birisi ondan: „Madam ki, yaşamaq əbəsdir nə üçün ölmürsən?“ deyə soruşduqda, o da: „İkisi də birdir, onun üçün“, deyə cavab vermişdir. Su, hava, torpaq, od və mənim bu qurğumun digər bütün elementləri həm yaşamağınıza, həm də ölümünüzə gətirib çıxararlar. Son gününüzdən nə üçün bu qədər qorxursunuz? O gün, sizi öldürməkdə o biri günlərinizdən daha artıq bir iş görmür! Yorğunluğu yaradan son addım deyil, son addımda yorğunluq yalnız meydana çıxar. Bütün günlər ölümə gedər, sonuncu gün çatar.» 

Budur təbiət anamızın bizə verdiyi gözəl öyüdlər… Adətən düşünürəm: görəsən nə üçün müharibələrdə öz ölümümüz də, başqalarının ölümü də bizə evlərimizdəki ölümdən daha az qorxunc gəlir? Elə olmasaydı, ordu həkimlərlə, ağlayıb-sızlayanlarla dolardı. Görəsən, nə üçün ölüm hər yerdə eyni olduğu halda kəndlilər və yoxsul insanlar ona daha mətin bir ruhla dözürlər? Mənə elə gəlir ki, bizi qorxudan ölümdən daha çox bizim cənazə izdihamlarıyla, solğun üzlərlə ölümə verdiyimiz qorxunc görünüşdür… 

Uşaqlar sevdiklərini belə, maska taxmış gördükdə, qorxarlar. Biz də eləyik. İnsanların və hər şeyin üzündən maskanı çıxarıb atmalıyıq.