Edvard Munk müasir dünyanın təlaşını necə ifadə edirdi?

Bunu «Kalo müəmması», ya da «Van Qoq tələsi» adlandırın: bu, incəsənət tarixində köhnə riskdir. Nə zaman rəssamlar həyatlarındakı psixoloji sıxıntıların ifadəsi kimi öz işlərində yüksək səviyyədə fərdiləşdirilmiş estetika və ya mövzular yaradırlar, biz sənətsevərlər bu işlərin arxasındakı mənaların yeganə cavabı kimi onlardan həvəslə yapışırıq.Bu asanlıqla «Munk protokolu» da ola bilər. Norveçin heyranedici simvolist rəssamı Edvard Munkun rəsmləri (hal-hazırda bu işlər San-Fransisko Müasir İncəsənət Muzeyində «Edvard Munk: Saat və yataq arasında» adlı sərgidə nümayiş etdirilməkdədir) müntəzəm olaraq onun çətin tərbiyəsi, narahat ruhi vəziyyəti və gerçəkləşməmiş romantik həyatından təsirlənmə kimi izah olunur.  

Munkun rəsmləri bu təcrübələrə tamamilə cavab verir, lakin bununla bərabər müasir şəhərlərin yüksəldiyi, köhnə hakimiyyət strukturlarının dağıldığı və böyük kataklizm ehtimalının (nəhayət, Birinci Dünya müharibəsində gerçəkləşən) hədələyici miqyas aldığı bir vaxtda — XIX əsrin sonlarında insan ağlının sağlamlığı haqqındakı çoxsaylı əndişələrin illüstrasiyasını da verir. Bunu nəzərə almamaq hekayəni yarımçıq nağıl etməkdir.

Xəstəlik və travmadan formalaşmış ruh

Munkun əsərlərinin hətta adi pərəstişkarları belə onun şəxsi hekayəsini yaxşı bilirlər: o, 1863-cü ildə dindar Norveç ailəsində anadan olmuş və həyatının erkən mərhələsində bir neçə travma yaşamışdır. Anası və böyük bacısı 15 yaşı tamam olana qədər vərəmdən dünyalarını dəyişmişdilər, kiçik bacılarından birinə ruhi xəstəlik diaqnozu qoyulmuşdu və qardaşı gənc yaşında vəfat etmişdi. Özü cılız uşaq olan Edvard evdə keçirdiyi vaxtı doldurmaq üçün incəsənətlə məşğul olurdu.

Mömin atası onun gənclik dönəmində mühəndislik məktəbini tərk edərək rəsmlə məşğul olmaq qərarına mənfi yanaşırdı və 1889-cu ildə Munk ailəsini yoxsul qoyan vəfatına qədər oğlunu bu «günahkar sənət»dən vaz keçirməyə çalışırdı. Munkun əsərlərinin analizinin böyük qismi bu şəxsi dönüşlərlə, eləcə də 1908-ci ildə onun klinik terapiya ilə nəticələnən xəstəliyi və sonrakı sağalmasının diktəsi ilə ortaya çıxmışdır.

Munkun əsərlərinin onun bioqrafiyasına tamamilə üstünlük verən şərhi ilə bağlı problem bundan ibarətdir ki, belə bir qənaət bu əsərləri insan beyninin daha geniş bir psixoloji tədqiqatı kimi nəzərdən keçirmək əvəzinə bu işlərdə populyar psixologiyanı əks etdirmək riskini doğurur.

Munk, həqiqətən də, əzab çəkmiş şəxs idi, ən azından həyatının müəyyən mərhələlərində. Ancaq o, həmçinin ya zamanın sonunda yaşadıqlarına ya da insan təbiətini köklü surətdə yenidən nəzərdən keçirməyə ehtiyac olduğuna inanan bir çox rəssam həmkarlarının və mədəniyyət xadimlərinin olduğu "əsrin sonu«nda (fransızca-»fin-de-siecle") yaşayan bir mütəfəkkir rəssam və ziyalı idi.

Freyd əsri və psixoanaliz

Munkun Ziqmund Freyd və psixoanalizin ilk işartıları ilə bir nəsildən olduğunu və onun da subyektiv təcrübənin gücünü və ağlın irrasional qüvvəsini başa düşdüyünü nəzərə alsaq, onu öz dövrünün bədii sənətinə və intellektual trendlərinə yaxşı bələd olan, insanın daxili vəziyyətinin diaqnostiki kimi daha tam bir şəkildə görərik.

Munkun ilk işləri onun yetkin işlərindən daha açıq tonda idi və əhəmiyyətli dərəcədə 1870-ci və 1880-ci illərin fransız impressionistlərindən bəhrələnmişdi. 1880-ci illərin ikinci yarısında daha qaranlıq mövzulara keçsə də, o, son dərəcə məhsuldar idi və bütün karyerası boyunca parlaq peyzajlar və ailə üzvləri, eləcə də dostlarının mülayim portretlərini çəkməkdə davam edirdi.

1890-cı illərdə onu tanıdacaq olan daha ağır, simvolist ruhlu əsərləri həyatının çətin anında yaranmışdı, lakin eləcə də Pol Sezannın post-impressionizminin kompozisiya quruluşu ilə əylənən xəfifcə işlənmiş su peyzajı, «Sen-Kluda Sena çayı» da bu dönəmə aid idi. Bu əsər heç bir halda mübarizə halında olan psixi vəziyyətə işarə eləmir.

İnsan vəziyyəti üçün vizual dilin kəşfi

Munk 1885-ci ildə başlayan və 1920-ci illərdə yenidən işləyəcəyi seriyadan biri olan «Xəstə uşaq» kimi daha qaranlıq mövzularda işləməyə başlayanda, o, xəstəlik ucbatından parçalanmış bir evdə böyüməyin psixoloji sarsıntısına cavab verirdi, lakin o həm də, XIX əsrin sonlarına doğru özünün bir növ narahat romantizm şəklini alan simvolist hərəkatın daxili aspektlərini yönləndirirdi.

Munkun ən güclü əsərlərindən bir çoxu kimi, «Xəstə uşaq» müxtəlif psixoloji vəziyyətlərə dair bir rəsmdir. Əgər xəstə uşaq (Munkun vərəm xəstəsi olan öz bacısı əsasında modelləşdirilmişdir) ölümün qaçılmazlığını ifadə edirsə, başını aşağı əyən və xəstənin baxışlarına cavab verməkdən imtina edən simasız qadın baxıcı ölümlülük ideyasını ört-bastır edən çarəsiz seyrçi kimi bizim yerimizi tutur.  

Xəstə uşağın taqətsiz və məmnun üzü onun əcəlini qəbul etdiyini göstərir. Munkun subyektlərini sentimentallaşdırmadan, mürəkkəb və psixoloji cəhətdən ağır vəziyyəti təsvir etmək bacarığı sayəsində, həm o, həm də baxıcı qadın, həyəcanverici dərəcədə hiss olunan bir içsəlliklə doludur.

Onun çarpayının kənarında oturmuş narahat, çılpaq qızın məşhur portreti, «Yetkinlik» (1894-95), həm özünün cinsi böhran (və basqı) hissləri ilə, həm də yeniyetmələrdə cinsi yetkinliyin mərhələlərinə dair erkən psixoloji tədqiqatlar ilə əlaqəli idi. Diqqətəlayiqdir ki, Freyd özünün uşaq seksuallığının ilk əsaslı analizlərindən biri də daxil olmaqla «Seksuallıq nəzəriyyəsi haqqında üç esse»sini bundan çox zaman keçmədən, 1905-ci ildə çap etdirəcəkdi.



Munkun sonrakı həyatı və mirası

Munkun həyatının son iyirmi ili əsasən daha parlaq ton alan rəsmlər çəkəcəyi Osloda, nisbi tənhalıqda keçəcəkdi. Bəlkə də onun əhvalının yüksəlməsi narahatlığını müalicə etmək üçün qəbul etdiyi klinik terapiya və öz doğma ölkəsində onun işlərindən bəhrələnilməsini tənqidin qəbul etməsi ilə bağlı idi.

O illərdə skandinav folkloruna olan marağı onun tarixçi əmisi Peter Andreas Munkun XIX əsrin birinci yarısındakı tədqiqatına əsaslanırdı. Bu həm də bəşəriyyətin özünü mifologiya vasitəsilə təyin etmək cəhdində psixoloji prototiplər tapmağa çalışan sürrealistlərin təcrübələrini də doğururdu.

«Nyu-York Tayms»ın sənətşünası Roberta Smitin bir dəfə söylədiyi kimi «Munkun sənəti dünyada emosional vəziyyətlərin ən təsirli təsvirlərindən birini — ruhun həqiqi beynəlxalq işarə dilini təqdim edir». O qeyd edirdi ki, onun qəhrəmanları çox vaxt anlaşılmaz «kədər, qısqanclıq, arzu və ya ümidsizlik» hisslərinə qapılırlar. Bu, Munkun niyə bu qədər uzunmüddətli bir təsirə malik olduğunu izah etməyə kömək edir: son dərəcə şəxsi əsərlər gələcək nəsillərdə başqa necə bu cür qüvvətli rezonans yarada bilərdi?

Munkun axıcı xətləri və ixtiyari rəng seçimləri — o, daha dərin mənanı aşılamaq üçün tez-tez canlı, qeyri-təbii və yad rəngləri seçərdi — Fovizmə və alman ekspressionistlərinə, xüsusilə də «Körpü» (almanca- «Die Brücke») qrupunun rəssamlarına güclü təsir göstərəcəkdi. Onun dinamizmi, bəzən kəskin rəng kontrastları və «ruh halları»nı təsvir etmək ideyası italyan futuristlərinin də diqqətini çəkəcəkdi. Və onun burumlanan kətanlarında işlətdiyi hamarlıq, XX əsrin əvvəllərinin bir çox abstrakt estetikasını qabaqlayaraq Qustav Klimt və onun Vyana sesessionist yoldaşlarının işləri ilə bənzərlik təşkil edirdi.

Munkun rəsmləri bir rəssamın ən dərin duyğularının əlaqəli təsvirlərini təqdim edir və eyni zamanda onun dövrünün ən avanqard intellektual metodları və maraqlarının bir çoxunun ifadəsinə xidmət edir: psixiatriya və psixoanaliz insan vəziyyətini ələ almaq yolu kimi; simvolizm və ekspressionizm incəsənətdə və ədəbiyyatda anti-rasional göstəricilər kimi; və mif və folklor məna tapmaq üçün kanallar kimi.

Munkun ən məşhur rəsmi «Qışqırıq», İkinci Dünya müharibəsi dövrü ekzistensialist düşüncəsində çarəsizlik və narahatlığın illüstrasiyası kimi qəbul edilmişdir. Amma o, qorxu və vahimə təcrübəsini elə güclü ötürür ki, 124 il əvvəl olduğu kimi bu gün də müasirdir — çünki Munk insan vəziyyətinin universal, nüanslı psixoloji təzahürlərini əhatə edə bilmək üçün öz şəxsi hekayəsi, travması və ruhi xəstəliyinin hüdudlarından kənarları da görmüşdü.



"Ədəbiyyat" qəzeti 
Mənbə: Jon Mann, «How Edvard Munch Expressed the Anxiety of the Modern World»
www.artsy.net, Jul 10, 2017.
İngilis dilindən tərcümə edən: Günay Rzalı