Artur Şoperhauer - Qadınlar haqqında

“İnsan həyatının başlanğıcı qadın sinəsində doğur
İlk kiçik sözləriniz onun dodaqlarından öyrənilir,
İlk göz yaşlarınızı o silir, və son nəfəsiniz
Tez-tez onların qulaqlarına üfürülür,
Kişilər onlara rəhbərlik etmiş insanın son saatında 
Ona qayğı göstərmək kimi rəzil işdən qaçdıqları halda.”

Hər iki parça qadının dəyərini doğru nöqteyi-nəzərdən göstərir. Qadın bədəninin görünüşünə baxmaq kifayətdir ki, onun nə mənəvi, nə də fiziki olaraq ağır iş üçün nəzərdə tutulmadığını anlayasan. O, həyata olan borcunu əslində etdikləri ilə deyil, əzabları ilə ödəyir – doğmaqla, uşağa baxmaqla, səbirli və gülərüz yoldaş olmağa məcbur olduğu ərinə tabe olmaqla. Yüksək kədərlər və sevinclər və ya gücün əzəmətli nümayişi onlar üçün deyil. Qadının həyatı kişininkindən daha sakit, daha nəzərəçarpmaz və daha yumşaq axıb getməlidir, fərqi yoxdur, o xoşbəxtdir, ya yox. 

Qadın lap əvvələn ilk uşaqlıq illərimizin tərbiyəçisi və dayəsi kimi hərəkət etməyə yönəlikdir, sadə bir səbəbə görə — çünki özləri də uşaqdırlar, səfehdirlər, uzağı görməzlər, bir sözlə, həyatları boyunca böyük uşaq olaraq qalırlar, uşaqla əsl insan olan kişinin ortasında bir yerdə dayanırlar. Təsəvvür edin, bir gənc qız hər gün uşaqla necə oynayır, onunla rəqs edir, mahnı oxuyur; sonra da bir kişini, bütün ən xoş niyyətləri ilə birlikdə, qızın yerində olsaydı nə edərdi, deyə təsəvvür edin. 

Təbiət qızları yaradanda dramatik mənada “silkələyici effekt” deyilən bir şeyi nəzərdə tutub; onları bir neçə il həyatlarının qalan illərinin hesabına gözəllik və cazibə ilə təmin edir, onlar da bu illər ərzində bundan istifadə edərək kişinin fantaziyasını o qədər tovlayırlar ki, kişi bu və ya digər formada bir ömürlük onların qayğılarına qalmağa can atır — əslində, kişi məsələni diqqətlə nəzərdən keçirsə, kifayət qədər haqq qazandırıla bilməyəcək bir addımdır bu. Buna görə də, Təbiət qadını, özünün başqa məxluqları kimi, mövcudluğunu qorumaq üçün silah və ləvazimatla və bu ləvazimatın onun xidmətində olduğu müddətlə təchiz edib; yəni Təbiət burada özünün ənənəvi qənaətcilliyi ilə hərəkət edib. Necə ki, dişi qarışqa cinsi əlaqədən sonra daha lazımsız, hətta yumurtalarını bəsləmə üçün təhlükəli olan qanadlarını itirir, qadınlar da bir və ya iki uşaq doğduqdan sonra əksər hallarda gözəlliyini itirirlər; çox güman ki, elə eyni səbəblərə görə. Amma yenə də, gənc qızlar ürəklərində ev işlərini və digər bu kimi məsələləri ikinci dərəcəli hesab edirlər, hətta adi bir maraq kimi qəbul edirlər. Onlar yalnız sevgini, qələbəni və bunlarla əlaqəsi olan geyim, rəqs və s. kimi məsələləri ciddi hesab edirlər. 

Bir şey nə qədər daha nəcib və daha mükəmməldirsə, bir o qədər daha gec və daha yavaş çatır öz yetkinliyinə. Kişi düşünmə və mənəvi qabiliyyət yetkinliyinə iyirmi səkkiz yaşında güclə çatır, qadın isə on səkkiz yaşında; lakin onun bu yetkinliyi çox dar çərçivəli düşünmə bacarığıdır. Buna görə də qadınlar bütün həyatları boyunca uşaq olaraq qalırlar, burunlarının ucundan uzağı görə bilmirlər, indiki zamana ilişib qalırlar, bir şeyin gerçək mahiyyəti əvəzinə onun görüntüsünü əsas tuturlar, boş, mənasız bir şeyi çox əhəmiyyətli məsələ kimi qəbul edirlər. İnsanın düşüncə gücünün məziyyəti odur ki, o, heyvan kimi yalnız bugünündə yaşamır, keçmişi və gələcəyi müşahidə edir, ölçüb-biçir; və buradan yaranır ehtiyatlılıq, qayğı və insanlarda tez-tez müşahidə etdiyimiz narahatlıq, həyəcan. Bunun gətirdiyi xeyirdə və zərərdə qadın öz əqli zəifliyi nəticəsində daha az iştirak etməli olur.

Hər şeydən öncə o, intellektual olaraq uzaqgörən deyil; intuitiv qavrayışının yaxında olanı tez qəbul etməsinə baxmayaraq, baxış dairəsi çox məhduddur və uzaqda olan heç bir şeyi əhatə etmir; beləliklə də, o anda orada olmayan və ya keçmiş olan, ya da gələcəkdə olanlar qadınlara kişilərdən daha az təsir edir. Buna görə də qadınlar, hətta bəzən dəliliyin sərhədlərinə yaxınlaşacaq qədər ekstravaqantlığa meyllidirlər. Qadınlar ürəklərində düşünürlər ki, kişinin təyinatı pul qazanmaqdır və onlar da bunu xərcləyə bilərlər, mümkün olsa elə ərlərinin sağlığında, mümkün olmasa, ən azından onlar öləndən sonra. 

Kişi qazandığını evi saxlamaq üçün qadına verdikcə, qadın bu inancında daha da möhkəmlənir. Düzdür, bütün bunlar nəticədə onlar üçün zərər gətirir, lakin üstünlüyü də var – ki, qadın kişidən daha çox indiki zamanda yaşayır, əgər ümumilikdə dözüləbiləndirsə, kişidən daha artıq zövq ala bilir indiki zamanından. Yalnız qadınlara məxsus olan və kişiləri yolundan sapdırmaq, ehtiyac olduqda, kişi qayğılar altında əzilərkən ona təsəlli vermək üçün qadınlara yardım edən o gümrahlığın, şənliyin kökü də buradadır. Qədim zamanlarda almanların etdiyi kimi, çətin şəraitlərdə qadınlarla məsləhətləşmək məsələsi də gözdən qaçırılmamalıdır; çünki onların məsələləri qavrama yolları bizdən fərqlidir, başlıca olaraq ona görə ki, onlara hədəfə gedən ən qısa yolu xoşlayırlar və adətən də diqqətlərini ən yaxınlıqda olan şeylərin üzərində cəmləşdirirlər; biz isə bir qayda olaraq uzağa baxaraq, hədəfin özünü deyil, arxasındakını görürük, nəticədə, burnumuzun altında olduğuna görə hədəfi görə bilmirik; sonra isə daha yaxın və sadə bir baxışa nail olmaq üçün yenidən geriyə, lazım olan şeyin üzərinə qaytarılmalı oluruq. Buna görə də, qadınlar hökmlərində, rəylərində bizdən daha ayıqdırlar, buna görə də onlar əşyalarda gerçəklikdə olduğundan başqa bir şey görmürlər; biz isə, əgər ehtiraslarımız oyanıbsa, gerçəklikdə olanı bir az şişirdirik və ya təxəyyülümüzü də əlavə edirik.

Qadınlar əqli güclərinin zəif olması səbəbindən bədbəxtliyə kişilərdən daha çox şəfqət göstərirlər və nəticə etibarilə də daha insancıl görünürlər. Lakin digər tərəfdən, qadınlar ədalət, düzgünlük və vicdan məsələlərində kişilərə uduzurlar. Yenə də, əqli qabiliyyətlərinin zəifliyi ucbatından, gözlə görünən, real və indiki zamana aid olan şeylər onlar üzərində daha çox gücə malikdir, mücərrəd düşüncələr, dəyişməz qaydalar, yaxud qəti qəbul olunmuş qərarlar, ümumiyyətlə, keçmişlə və gələcəklə, ortalıqda olmayan və ya uzaqda olanla bağlı hər şey isə, əksinə, nadir hallarda onlara təsir edir. Buna görə də, qadınlar yaxşı xarakterin, məziyyətin birinci və əsas keyfiyyətinə malik olurlar, lakin bu məziyyəti inkişaf etdirmək üçün tez-tez gərəkli olan ikinci dərəcəli keyfiyyətlərdən məhrumdurlar. Bu mənada qadın, qara ciyəri olan, lakin öd kisəsi olmayan bir orqanizmlə müqayisə oluna bilər.

Qadın xarakterinin ən böyük çatışmazlığı onun “ədalət duyğusu”ndan məhrum olmasıdır. Bu da, artıq istinad etdiyimiz kimi, onların əqli və fikir gücünün əskikliyi səbəbindən yaranır; amma bunun da səbəbi odur ki, Təbiət onları zəif bir cins olaraq gücdən deyil, hiyləgərlikdən asılı olmağa yönləndirib; buna görə də onlar instinktiv olaraq riyakardılar və yalan danışmaq üçün qarşısıalınmaz bir həvəsə sahibdirlər. Çünki şirlər caynaq və dişlərlə, fillər, ayılar iri dişlərlə, öküzlər buynuzla, mürəkkəb böcəkləri qara, mürəkkəbli maye ilə təchiz olunduqları kimi, Təbiət qadını da onun mühafizəsi və müdafiəsi üçün simulyasiya, riyakarlıq qabiliyyəti ilə təmin etmişdir və Təbiətin kişilərə qüvvətli bədən və düşüncə formalarında verdiyi bütün güc qadınlarda yalnız bu formada təzahür edir.

Beləliklə, riyakarlıq qadınlarda anadangəlmədir və demək olar ki, çox ağıllı qadında olduğu qədər, çox səfeh qadında da mövcuddur. Bu səbəbdən də, qadınların hər fürsətdə riyakarlıq etmələri, yuxarıda qeyd olunan heyvanların hücuma məruz qaldıqda öz silahlarını işə salmaları qədər təbiidir və onlar bunu edərkən öz hüquqlarından müəyyən bir ölçüdə istifadə etmiş kimi hiss edirlər özlərini. Buna görə də, tamamilə doğru və qeyri-riyakar qadın bəlkə də mümkünsüzdür. Buna görə də, qadınlar digərlərindəki riyakarlığı çox asanlıqla duya bilirlər; buna görə də, qadınlara qarşı riyakarlıq cəhdi tövsiyə edilmir. Məhz bu cür əvvəlcədən müəyyən edilmiş fundamental çatışmazlıq və ona aid olan digər məsələlər səbəbindən saxtakarlıq, etibarsızlıq, satqınlıq, nankorluq və s. xüsusiyyətlər əmələ gəlir. Ədalət mühakiməsi zamanı andını pozduğuna görə günahkar olan qadınlara kişilərdən daha çox rast gəlinir. Əslində, mübahisəli məsələdir ki, qadınlara ümumiyyətlə and içməyə icazə verilməlidirmi, ya yox. Heç bir şeyə ehtiyacı olmayan qadınların cibgirlik etmələri və mağazalardan gizlicə nəsə götürmələri zaman-zaman təkrarlanan hadisələrdəndir. 

Təbiət insan irqinin çoxalmasının qayğısına qalmaq üçün, növün nəsli pozulmasın deyə, gənc, sağlam və yaraşıqlı kişiləri dəvət edib. Bu, Təbiətin möhkəm iradəsidir və öz ifadəsini qadınların ehtiraslarında tapır. Bu qanun gücünə və qədimliyinə görə bütün digər qanunları üstələyir. Hansısa kişi öz hüquqlarını və maraqlarını bu qanuna mane olacaq formada qoyursa, vay halına; çünki o, nə etsə də, nə söyləsə də, bu hüquqlar və maraqlar elə ilk həlledici anda amansızcasına məhv ediləcək. Çünki qadının gizli, ifadəedilməz, hətta qeyri-şüuri, lakin anadangəlmə əxlaqı bunu söyləyir: “Biz, bir individium olaraq bizə bir az qayğı göstərdiklərinə görə növ üzərində hüquqlar əldə etdiklərini zənn edənləri aldatmaq haqqına sahibik. Növün quruluşu və nəticə etibarilə, rifahı da, bizdən törəyən növbəti nəsil vasitəsilə bizim əllərimizə verilmiş və bizim qayğımıza həvalə edilmişdir; icazə verin, vəzifələrimizi vicdanlı yerinə yetirək.” 

Lakin qadınlar bu ali prinsipi heç bir halda “in abstracto” dərk etmirlər, yalnız “in concreto” anlayırlar və fürsət düşən kimi göstərdikləri davranış tərzindən başqa, bunu ifadə etmə üsullarına sahib deyillər. Beləcə, vicdan qadınları bizim təsəvvür etdiyimizdən daha az dərəcədə narahat edir, çünki onlar qəlblərinin qaranlıq dərinliklərində dərk edirlər ki, fərdə qarşı öz öhdəliklərini pozmaqla, bu öhdəlikləri haqq iddiası fərdlərdən əbədi olaraq yuxarıda dayanan növə münasibətdə daha yaxşı yerinə yetirir.

Qadınların həqiqətdə tamamilə irqin çoxalması üçün mövcud olması və təyinatlarının burda bitməsi səbəbindən, onlar fərdlərdən daha çox növ üçün yaşayırlar və qəlblərində növə aid məsələləri fərdlərə aid məsələlərdən daha ciddi qəbul edirlər. Bu, onların bütün varlıqlarına və xarakterlərinə müəyyən bir yelbeyinlik və ümumiyyətlə, fundamental olaraq kişilərdən fərqli bir istiqamət verir; bu isə evlilik həyatında bu qədər geniş yayılmış və az qala, artıq normal vəziyyətə çevrilmiş ixtilafları inkişaf etdirən əsas şərtlərdəndir.

Kişilər arasında sadə bir laqeydlik təbii bir duyğudur, amma qadınlar arasında bu, artıq əsl düşmənçilikdir. Bəlkə də bu ona görədir ki, “odium figulinum” (tərcüməçinin qeydi: qrup nifrəti, gildiya daxilində qısqanclıq) faktı kişilərdə yalnız gündəlik məsələlərlə məhdudlanır, lakin qadınlarda bütün cinsi əhatə edir, çünki onların yalnız bir işi var. Hətta onlar küçədə görüşdükləri zaman bir-birilərinə qvelflər və qibellinlər (Tərcüməçinin qeydi: Guelphs və Ghibellines – Orta əsrlərdə Müqəddəs Roma İmperatorunun (Guelph) və Papanın (Ghibellin) tərəfində olan siyasi fraksiyalar) kimi baxırlar. İki qadın ilk dəfə tanış olduqları zaman kişilərin həmin situasiyada göstərdiklərindən daha çox riyakarlıq və əlacsız səmimiyyət göstərirlər. Buna görə də iki qadın arasında qarşılıqlı komplimentlər iki kişi arasında olan komplimentlərdən daha gülünc görünür.

Bundan əlavə, bir kişi, bir qayda olaraq, başqalarına, hətta ondan aşağı mövqedə olanlara da müəyyən bir diqqət və insanlıq duyğusu ilə müraciət edir; lakin yuxarı mövqedə olan bir qadının özündən daha aşağı mövqeli qadınla (onun xidmətində olmayan) danışarkən necə təkəbbür və sayğısızlıqla davrandığını görmək dözülməzdir. Bəlkə də bu, qadınlar arasında vəzifə, mövqe fərqlərinin bizimkindən daha təsadüfi olması ilə bağlıdır, nəticə olaraq da, bu fərq onların davranış xətlərini daha tez dəyişir və onları havaya qaldırır, yaxud ona görə ki, bizimlə bağlı olduqda, yüzlərlə məsələ ölçülüb-biçilir, onların vəziyyətində isə hər şey yalnız bir şeydən, daha dəqiqi, hansı kişinin xoşuna gəlmələrindən asılıdır; və bundan əlavə, bacarıqlarının birtərəfli təbiəti səbəbindən, bir-birilərinə kişilər arasında olandan daha yaxın münasibətdə dayanırlar, buna görə də vəzifələr, mövqelər arasındakı fərqləri daha qabarıq təqdim etməyə çalışırlar.

Yalnız intellekti seksual instinktləri tərəfindən dumanlanmış olan kişi bu bəstəboy, dar çiyinli, iri ombalı və qısa ayaqlı irqə “gözəl cins” deyə bilər; çünki bu cinsin bütün gözəlliyi elə bu instinktə əsaslanır. Qadınları gözəl deyil, qeyri-estetik cins adlandırmaq daha doğru olardı. Onların nə musiqi, nə poeziya, nə də incəsənətə yönəlik hər hansı real və həqiqi bir hissiyyatı və kövrəkliyi yoxdur, əgər onlar belə şeylərdən təsirləndiklərini göstərirlərsə, bu, xoşa gəlmək istəyindən irəli gələn adi bir lağlağıdan, oyunbazlıqdan başqa bir şey deyil. Bu, onları hər hansı bir şeyə münasibətdə saf obyektiv maraq göstərmək bacarığından məhrum edir, bunun da səbəbi, güman edirəm ki, aşağıdakı kimidir:

Kişi anlamaq və ya məcbur etmək yolu ilə hər şeyin üzərində birbaşa hökmranlıq qazanmağa cəhd edir. Qadın isə həmişə və hər yerdə dolayı, yəni kişi vasitəsilə hökmranlıq qazanmaq istəyir; qadının bütün birbaşa hökmranlığı yalnız kişiyə yönəlməklə məhdudlaşır.

Buna görə də qadının təbiətində hər şeyə yalnız kişini əldə etmək vasitəsi kimi baxmaq xüsusiyyəti var, qadının başqa şeylərə marağı saxtadır, məqsədinə çatmaq üçün işvə və hiyləgərlikdən ibarət olan adi bir dolanbacdır. Hələ Russo da qeyd etmişdi ki, “qadınlar, ümumiyyətlə, sənətin heç bir növünü qidalandırmırlar, sənətdən heç nə anlamırlar və onlar heç bir istedada malik deyillər” (D’Alamberə məktublar, qeyd XX). Saxtalığın arxa tərəfini görə bilən hər kəs bunu anlaya bilər. Qadınların konsertdə, operada və ya tamaşadakı davranışlarını, məsələn, böyük bir sənət əsərinin ən gözəl parçasında cəfəng söhbətlər edərək göstərdikləri uşaq sadəlövhlüyünü görmək kifayətdir. Əgər doğrudan da yunanlar qadınlara tamaşaya getməyi qadağan etmişlərsə, doğru hərəkət ediblər; çünki nəticə olaraq hər halda nəsə eşidə bilirlərmiş teatrda. Bizim zamanımızda “qadınlar kilsədə sussun” ifadəsini “qadınlar teatrda sussun” ifadəsi ilə əvəz etmək lazımdır və heç olmasa teatr pərdəsinin üzərinə böyük hərflərlə yazılmalıdır. 

Əgər bütöv bir cinsin ən görkəmli nümayəndəsinin belə incəsənətdə həqiqətən də böyük, dahicəsinə və orijinal bir şey yaratmadığını, yaxud dünya üçün əbədi dəyərə malik olan heç bir töhfə vermədiyini nəzərə alsaq, qadınlardan nə isə fərqli bir şey gözləmək olmaz. Bu, rəsmə münasibətdə daha da pisdir; bu sənətin texnikası bizim olduğu qədər onlar üçün də əlçatandır. Ona görə də bu sahədə daha səylə çalışırlar. Amma yenə də fəxrlə göstərə biləcəkləri bir əsər yoxdur; çox sadə bir səbəbə görə ki, gərəkli və rəsm üçün birbaşa vacib olan düşüncə obyektivliyi qadınlarda çatışmır. Onlar həmişə subyektiv olanın üzərində vurğu edirlər. Buna görə də sıradan qadınların rəsmlərə ümumiyyətlə həssaslığı yoxdur: çünki “təbiət heç vaxt hoppanmır”. Hələ Uarte 300 ildir məşhur olan kitabı “Elmlərə yönəlik qabiliyyətlərin tədqiqi” əsərində iddia edir ki, qadınlar daha yüksək qabiliyyətlərə malik deyillər. Fərdi və xüsusi istisnalar məsələnin mahiyyətini dəyişmir; qadınlar, ümumilikdə götürdükdə, ən dolğun və sağalmaz filisterdirlər (tərcüməçinin qeydi: filister — ictimai görüş dairəsi çox dar olan riyakar xasiyyətli adam, meşşan.)

Qadınlara ərlərinin mövqe və rütbələrini paylaşmağa imkan verən həddindən ziyadə absurd bərabərlik ucbatından, onlar kişilərin rəzil ambisiyalarının daimi stimuluna çevrilirlər. Və bundan əlavə, qadınların filister olması səbəbindən, onların ahənglik verdiyi və idarəçiliyə malik olduğu həmin cəmiyyət artıq korlanmışdır. Onlara münasibətdə Napoleonun prinsipinə riayət etmək lazımdır: “qadınların rütbəsi olmur”; Şanfor (Chamfort) da çox doğru söyləyir: “Onlar ağlımızla deyil, bizim zəifliklərimizlə, səfehliyimizlə münasibətə girmək üçün yaradılıblar. Qadınlarla kişilər arasında bədənlərin cazibəsi mövcuddur, çox nadir hallarda ağılların, ruhların, xarakterlərin cazibəsi yaşanır”. Onlar hər aspektdə sexus sequior – ikinci cinsdirlər, buna görə də onların zəifliklərinə, acizliklərinə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır, lakin onlarla həddindən artıq ehtiramla davranmaq gülüncdür və bu, bizi onların gözündə alçaldır. Təbiət insan irqini iki yerə bölərkən, onu dəqiqliklə ortadan bölməyib! Bu bölgü zidd qütblər əmələ gətirib və mənfi və müsbət qütblər arasındakı fərqlilik yalnız keyfiyyət deyil, həm də kəmiyyət məsələsidir. Bu, qədim insanların və bu gün Şərq xalqının qadına baxışıdır; onlar, xristian-tevtonik axmaqlığın ən yüksək dərəcəli məhsulu olan fransızların nəzakət və absurd ehtiram ideyalarına malik olan bizdən daha yaxşı biliblər qadınların həqiqi mövqeyini. Bu ideyalar onları sadəcə xudbin və təkəbbürlü etdi, hətta o qədər xudbin və təkəbbürlü etdi ki, onlar insana, öz müqəddəsliklərini və toxunulmazlıqlarını düşünərək ürəkləri istəyən hər şeyi edə biləcəklərini zənn edən müqəddəs Benares meymunlarını xatırladırlar.

Lakin Qərbdə qadın, xüsusilə də, “ledi” yanlış, saxta statusdadır; çünki qadın, qədim insanlar tərəfindən doğru olaraq adlandırılmış ikinci cins heç bir vəchlə bizim şərəf və ehtiramımızın predmeti olmağa, başını kişidən daha dik tutmağa və onunla eyni hüquqlara malik olmağa layiq deyil. Qadınların saxta mövqelərinin nəticələri açıq-aydın göz qabağındadır. Buna görə də, Avropadakı bu İki Nömrəli insan irqinin öz təbii yerinə, təbii mövqeyinə qaytarılması çox arzuedilən olardı və yalnız bütün Asiyanın deyil, qədim Yunan və Romanın da gülünc hesab edəcəyi bu dilxor ledidən xilas olunardı. Bunun nəticəsi olaraq bizim sosial, mülki və siyasi məsələlərimizin vəziyyəti ölçüyəgəlməz dərəcədə yaxşılaşardı. Sali qanununa ehtiyac qalmazdı; bu, gərəksiz bir cəfəngiyat olar. Əgər ciddi danışsaq, Avropa ledisi əslində ümumiyyətlə mövcudiyyətinə heç bir ehtiyac olmayan bir məxluqdur; amma evdar qadına və evdar qadın olmağa ümid edən gənc qızlara ehtiyac var; lakin onlar xudbin, lovğa olmaq üçün deyil, evcil və itaətkar olmaq yönündə tərbiyələndirilməlidirlər. Avropada ledilərin olması səbəbindəndir ki, aşağı mövqeli qadınlar, yəni bu cinsin daha böyük əksəriyyəti Şərqdə olduğundan daha bədbəxtdirlər.

Hətta Lord Bayron da söyləyir: “Qədim yunanlarda qadınların vəziyyəti ilə bağlı fikir kifayət qədər münasibdir. Cəngavərlik və feodal dövrünün qalığı olan bugünkü statusları isə qondarma və qeyri-təbiidir. Onlar evin qayğısına qalmalıdırlar – həm də yaxşı qidalandırılmalı və geyindirilməlidirlər – lakin heç vaxt cəmiyyətin içinə qarışdırılmamalıdırlar. Yaxşı dini təhsil almalıdırlar – amma nə poeziya, nə də siyasət oxumamalıdırlar – dindarlıq və yemək kitablarından başqa heç nə oxumamalıdırlar. Musiqi – rəsm – rəqs – həmçinin hərdən bir az bağçılıq və yer şumlamaq. Mən onları Epirdə (Tərcüməçinin qeydi: Yunanıstanda əyalət) yolları çox yaxşı təmir edərkən görmüşəm. Niyə də olmasın? Həmçinin saman toplamaq və sağıcılıq”. 

Dünyada bizim yaşadığımız və monoqamiyanın qüvvədə olduğu bu hissədə evlənmək hüquqlarını tən yarı bölmək və vəzifələrini iki dəfə artırmaq deməkdir. Əgər qanunlar qadına kişilərlə bərabər hüquqlar verirsə, o zaman onları əqlin maskulin gücü ilə də təmin etməlidir. Lakin əksinə olaraq, fakt ondan ibarətdir ki, qanunların qadınlara verdiyi şərəf və imtiyazların həcmi təbiətin onlara verdiyi həddi ötüb keçir, bu imtiyazları gerçəkdən paylaşa bilən qadınların sayı isə proporsional olaraq azalır; buna görə də digər qadınlar, təbiətin verdiyindən artıq imtiyaz əldə edən qadınların həmin əlavə imtiyazların həcmi qədər öz təbii hüquqlarından məhrum olunurlar.

Monoqamiya institutunun və onu müşayiət edən qanunların qadına verdiyi bu qeyri-təbii imtiyazlara görədir ki, qadın, əslində heç vaxt olmadığı halda, kişiyə tamamilə ekvivalent hesab edilir, ağıllı və ehtiyatlı kişilər də belə bir böyük qurban və bu cür ədalətsiz nizama razılıq verməzdən öncə yaxşıca götür-qoy etməyə məcbur olurlar. Buna görə də, poliqamiyanın olduğu xalqlarda hər bir qadın özünə sığınacaq tapdığı halda, monoqamiyanın olduğu hər yerdə evli qadınların sayı məhduddur və beləliklə, saysız-hesabsız qadın dəstəksiz və köməksiz qalır; yuxarı təbəqədən olan belə qadınlar gərəksiz qarımış qızlara çevrilirlər, aşağı təbəqədən olanlar isə iyrənc xarakterli çox çətin işlərə qədər alçaldılırlar, yaxud fahişələrə çevrilirlər və şərəfdən məhrum olduğu kimi, sevincdən də məhrum bir həyat yaşayırlar. Lakin bu şərtlər altında onlar kişi cinsi üçün lazımlı olurlar; belə qadınlar, tale tərəfindən özlərinə ər tapmaq və ya tapmağa ümid etmək kimi iltifat görmüş qadınların cazibəsindən mühafizə olunmaq üçün xüsusi vasitə kimi qəbul olunur.

Təkcə Londonda 80 min fahişə var. O zaman, bu cür ən dəhşətli bir sonluğa belə sürətlə gəlmiş olan bu qadınlar monoqamiya mehrabı üzərindəki insan qurbanlarından başqa nədirlər axı? Burda istinad etdiyimiz və zavallı durumuna salınmış bu qadınlar təşəxxüslü və təkəbbürlü avropa ledisinin qaçılmaz kölgəsidir. Buna görə də, ümumilikdə götürdükdə, poliqamiya qadın cinsinin xeyrindədir. Digər tərəfdən, arvadı xroniki xəstəlikdən əziyyət çəkən və ya övladı olmayan, yaxud arvadı tədricən çox qocalan bir kişinin niyə ikincisi ilə evlənə bilməməsinin heç bir məntiqi səbəbi yoxdur. Çoxlu insan Mormonizmə üz tutur, dəqiq bir səbəbə görə: onlar bu qeyri-təbii monoqamiya institutunu yararsız hesab edirlər. Qadınlara qeyri-təbii hüquqların verilməsi həm də onların üzərinə qeyri-təbii vəzifələr qoyur, bu vəzifələrin pozulması isə onları bədbəxt edir. Məsələn, bir kişi çox vaxt düşünür ki, uyğun bir qadın tapılmayınca evlənmək onun sosial mövqeyinə və maliyyə durumuna zərər vura bilər. Sonra o, başqa şərtlər altında öz seçiminə uyğun qadın əldə etmək istəyinə düşəcək, bu şərtlər isə qadının və uşaqlarının gələcəyini təminat altına alacaq şərtlərdir.

Bu şərtlər nə qədər ədalətli, məntiqli və adekvat olsa da və qadın mülki cəmiyyətin əsası olan evliliyin gətirdiyi bu hədsiz imtiyazlardan məmnun olsa da, yenə də şərəf və ləyaqətinin müəyyən bir qismini itirməyə məcbur olacaq və bu da bədbəxt, kədərli bir həyata gətirib çıxaracaq, çünki təbiət bizi elə yaratmışdır ki, biz əslində öz dəyəri bütün ölçülərdən kənarda qalan başqa insanların fikirlərindən asılıyıq. Eyni zamanda da, əgər qadın buna razılıq verməsə, daha sonra sevmədiyi kişi ilə evlənmək və ya qarımış qıza çevrilmək riski ilə üz-üzə dayanır; özünə ev tapmaq üçün ona ayrılmış vaxt çox qısadır. Monoqamiya institutunun bu aspekti ilə bağlı, Tomaziyin “de Concubinatu” adlı dərindən öyrənilmiş elmi əsərində söylənilir ki, Lüteran islahatlarına qədər bütün xalqlarda və bütün dövrlərdə cariyəliyə, nikahdan əlavə qadınlarla yaşamağa icazə verilirdi, hətta bu, müəyyən ölçüdə qanunla tanınmış və heç bir ləyaqət pozuntusu ilə assosiasiya olunmayan bir institut idi. Yalnız lüteran islahatlarından sonra bu mövqe zəiflədildi. Bu, rahiblərin evliliyinə haqq qazandırma vasitəsi kimi qəbul olundu və katoliklər də bu məsələdə lüteranlardan geridə qalmağa cürət etmədilər. 

Poliqamiya haqqında mübahisə etməyə ehtiyac yoxdur, poliqamiya hər yerdə mövcud olan bir fakt, problemin həlli üçün adi bir qayda kimi qəbul olunmalıdır. Harada və kimdir həqiqətən monoqam olan? Hamımız həyatda müəyyən bir dövrdə yaşayırıq və əksəriyyətimiz həmişə poliqamiyada oluruq. Nəticə etibarilə, nəzərə aldıqda ki, hər kişinin çoxlu qadına ehtiyacı var, onlara bunu etməyə icazə verməkdən başqa yol qalmır, hətta üstəlik bir kişinin üzərinə çoxlu qadını təmin etmək öhdəliyi də qoyulmalıdır. Bu üsullar qadını ikinci dərəcəli varlıq kimi öz əvvəlki, uyğun və təbii yerinə qaytaracaq və beləliklə də ledi, gülünc rəğbət və ehtiram iddiaları olan, Avropa sivilizasiyasının və xristian-tevtonik axmaqlığının bu monstrı daha mövcud olmayacaq; yenə də qadınlar olacaq, amma hazırda Avropanın dolu olduğu “bədbəxt qadınlar” olmayacaq. Mormonların yanaşması çox doğrudur.

Hindistanda heç bir qadın müstəqil deyil, onlar Manu qanunlarına əsasən atalarının, ərlərinin, oğullarının və ya qardaşlarının idarəsi altındadırlar. 

Əlbəttə ki, dul qadınların ölmüş ərlərinin cəsədləri üzərində özlərini qurban etməli olduğu ideyası iyrəncdir; lakin uşaqları üçün işlədiyinə inanaraq bütün həyatı boyunca zəhmətlə çalışan ərin qazandığı pulların qadınları tərəfindən öz məşuqələrinə xərclənməsi də iyrəncdir. “Orta xətti tutanlar xoşbəxtdirlər”. Heyvanlarda və insanlarda anaya olan ilk sevgi təmiz instinktivdir və uşaq fiziki köməksizliyindən qurtulanda bu sevgi bitir. Bundan sonra, ilk sevgi vərdiş və məntiq əsasında yaranan bir sevgi ilə bərpa olunmalıdır; lakin bu o qədər tez-tez baş vermir, xüsusilə də ananın atanı sevmədiyi ailələrdə. Atanın övladlarına olan sevgisi başqa təbiətə malikdir və daha səmimidir; bu sevgi atanın öz daxili mənini uşaqda görməsindədir və buna görə də, əslində metafizikdir. 

İstər yeni, istərsə də köhnə dünyada olsun, demək olar ki, bütün xalqlar, hətta qottentotlar arasında da mülkiyyət yalnız kişi nəsli ilə irsən keçir; yalnız Avropa bundan uzaqlaşıb. Kişinin uzun müddətli mübarizə və ağır iş nəticəsində çətinliklə əldə etdiyi mülkiyyət ondan sonra qadının əlinə keçməlidir və o da öz istəklərinə uyğun olaraq bunu qısa müddətdə ya xərcləyir, ya da boş yerə sərf edir. Lakin bu çox böyük ədalətsizlikdir və qadınların vərəsəlik hüququ məhdudlaşdırılmaqla bunun qarşısı alınmalıdır.

Fikrimcə, daha yaxşı tənzimləmə o olardı ki, vərəsəlikdə qadınlar, istər dul olsun, istər qızı, mülkiyyətin və ya kapitalın özünə deyil, yalnız girovla təmin olunan və həyatı əminlik altına alan müəyyən pul miqdarına sahib ola bilsinlər; kişi vərəsələrin olmadığı hallar istisnadır. Pul qazanan insanlar qadınlar deyil, kişilərdir, ona görə də qadınların mülkiyyətə qeyd-şərtsiz sahiblənməsinə haqq qazandırmaq olmaz, eləcə də onlar mülkiyyətin idarə olunması bacarığına malik deyillər. Əgər kapital, atlar və daşınmaz əmlak kimi sərvətlər vərəsəliklə qadına keçərsə, heç bir vəchlə bu sərvəti onun sərbəst ixtiyarına vermək olmaz. Onlara həmişə qəyyum lazımdır; buna görə də qadınların öz uşaqları üzərində qəyyumluğuna da hansı şərtlər daxilində olursa olsun, icazə verilməməlidir. Qadınların şöhrətpərəstlikləri, hətta kişilərinkindən çox olmasa da, içində bir təhlükə daşıyır, çünki onların şöhrətpərəstliyi birbaşa maddi şeylərə yönəlikdir – onların şəxsi gözəlliklərinə, daha sonra da zahiri bərbəzək, təmtəraq və göstərişə. Buna görə də qadınlar kübar cəmiyyət içində özlərini dənizdə balıq kimi hiss edirlər. Buna görə də və xüsusilə də daha zəif əqli gücə malik olmaları səbəbindən onlar ekstravaqant olmağa bu qədər meyllidirlər.

Oxşar fikirləri qadınların ekstravaqant təbiətli olduqlarını qeyd edən qədim yazılarda da görmək olur. Amma kişilərin şöhrətpərəstliyi daha çox intellekt, idrak və cəsarət kimi qeyri-maddi üstünlüklərə istiqamətlənir. Aristotel “Politika” əsərində izah edir ki, spartalılar qadınlara çox şey verməklə, onlara vərəsəlik və cehiz hüququ, böyük miqdarda azadlıqlar verməklə özlərinə çox ciddi ziyan etdilər və bu da Spartanın çöküşünə böyük töhfə verdi. Bəlkə Fransada da saray həyatının və hökumətin tədricən korlanmasında, bunun birinci inqilaba aparıb çıxarmasında və nəticədə də bütün bu qaydasızlıqların yaranmasında idarəçiliyə XIII Luisin vaxtından bəri artmaqda olan qadın təsiridir? Hər bir halda, qadın cinsinin, simptomları “ledi” qismində özünü göstərən bu yanlış statusu sosial mühitimizin fundamental qüsurudur və bu qüsur cəmiyyətin düz mərkəzindən çıxaraq öz zərərli təsirini bütün istiqamətlərdə göstərir. 

Təbiəti etibarilə itaət etməsi nəzərdə tutulan qadın mütləq müstəqillik əldə edərək qeyri-təbii, özünə uyğun olmayan bir mövqeyə yerləşdirildikdə, dərhal ona nəzarət və onu idarə edən kişilər axtarmağa başlayır; çünki onun sahibə ehtiyacı var. Qadın əgər cavandırsa, kişi onun üçün sevgili, əgər yaşlıdırsa, kişi onun üçün rahib olacaq.

Tərcümə: Rəşad Səfər